مقدمه

مهم­ترین ابزاری که انسان از زمان آفرینش تا ابد برای ارتباط با هم نوعان خود در اختیار دارد زبان است. زبان لهجه و طرز تکلم و گفتار هر قوم و ملّت است[۱] و وسیله ­ای است که یک قوم و یک ملّت برای ارتباط با یکدیگر از این ابزار استفاده می کنند.

بنابراین برای اینکه ما بتوانیم با قوم و ملّتی ارتباط برقرار کنیم لازمه آن این است که زبان آن قوم را یاد بگیریم.

در زمان ما برای فردی که دغدغه دین و انتشار آن به جهان اسلام را دارد یادگیری زبان ­های خارجی که مهم­ترین و پرکاربردترین آن­ها « انگلیسی» و «عربی» می ­باشد امری مهم و غیر قابل انکار می­ باشد. پرکاربردترین آن­ها «انگلیسی» و «عربی» می ­باشد زیرا زبان انگیسی زبان مشترک در دنیا و زبان بین ­المللی است و زبان عربی، زبان اسلام است. همچنین اسلام نیز به این زبان ـ یعنی زبان عربی ـ برای مردم دنیا شناحته شده است.

 اگر نیم نگاهی هم به مردم جهان داشته باشیم خواهیم دید که قشر عظیمی از مردم دنیا مخصوصاً مسلمان­ ها به این دو زبان صحبت می­ کنند. پس اگر با این دید به این دو زبان نگاه کنیم ضرورت یادگیری آن برای ما روشن ­تر خواهد شد.

متأسفانه باید بگویم در حوزه ­های علمیّه که محل انتشار علوم اهل بیت (علیهم السّلام) به سراسر دنیا می ­باشد به این مسئله کمتر ارزش داده می­ شود. به همین دلیل در این مقاله سعی می­کنم ضرورت یادگیری زبان ­های خارجه که مهم­ترین آنها «عربی» و «انگلیسی» می­ باشد را از چند جهت مورد توجه قرار دهم.

در قسمت اوّل مقاله به بررسی علل ضروری یادگیری زبان­ های خارجه پرداخته شده است.

قسمت دوّم به نقد سخنان منکرین خواندن زبان پرداخته شده است.

قسمت سوّم نیز به توصیه­ ها و نکاتی که امام خمینی (قدّس سرّه) در این درباره ایراد فرموده­ اند، پرداخته شده است.

قسمت اوّل : ضرورت یادگیری زبان­های خارجه

وسیله ای برای انتشار اسلام به دنیا

* فضاهای مجازی (اینترنت و ماهواره) :

اگر در هزار سال پیش برای پیامبر خاتم (صلّی الله علیه و آله) و ائمّه ما (علیهم­ا السّلام) و حتی صده ­های قبل برای علمای ما امکان گسترش اسلام و معرفی آن به دنیا محدود بود و امکانات امروز فراهم نبود امّا در زمان ما این امکانات به وفور وجود دارد و دسترسی به این وسایل به سهولت امکان ­پذیر می ­باشد. امّا همه ما متوجه این امر هستیم که این وسایل و امکانات به تنهایی در تحقّق هدف ما عقیم­ اند و دانستن و داشتن ابزار زبان برای انتقال آن ضروری است و این دو مکمّل یکدیگر برای تحقّق هدف ما هستند.

از جمله ابزار ارتباط با دنیا، فضای مجازی اینترنت و ماهواره ­ها می­ باشند که مطالبی در این رابطه بیان می ­کنیم.

به نظر بنده کسی که ذرّه­ ای با فضای مجازی و رسانه­ های دنیا در ارتباط باشد به خوبی خواهد دانست که فراگیری بعضی از زبان­ های خارجه در دنیای امروز، امری ضروری است. در دنیایی که تمام شبکه­ های ماهواره ­ای و اینترنتی ضدانقلاب و ضد تشیع در فعالیتی گسترده برای تحقّق اهداف شوم خود با داشتن افراد بی­سوادی که مسلّط به چند زبان دنیا می ­باشند ضربه خود را با همین ابزار به پیکره اسلام و انقلاب وارد می­ کنند هر چند موفق نخواهند بود.

«یُریدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُون»[۲].

دشمن به خوبی به این مسئله پی برده و همّت خود را برای رسیدن به هدف شوم خود به کار گرفته است ولی بعضی از افراد هنوز در خواب غفلت به سر می­برند. البته بنده به همه افرادی که در این خواب به سر می­برند حق می­ دهم زیرا هیچگاه تا به حال با رایانه در ارتباط نبوده­ اند و تمایلی به استفاده با این وسیله را ندارند چه برسد به فضای مجازیِ اینترنت و ماهواره.

* وهابیت و مبلغان آن

اگر طلاب حوزه­ های ما به عربستان رفته باشند خواهند دید که مبلغان فرقه ضاله وهابیت چگونه به زبان انگلیسی و فارسی ـ علاوه بر زبان عربی که زبان مادری آن ها می ­باشد ـ مسلّط­ اند و هر ساله با چاپ هزاران جلد کتب فارسی ضالّه و توزیع آن به صورت مجانی و عمومی بین حجاج و جوان های ما، آن ها را به انحراف و تزلزل در اعتقاداتشان می­ کشانند. همچنین این فرقه ضالّه در کشورهای مختلف اروپایی و آسیایی، مبلّغان زیادی را جهت ترویج اعتقاداتشان اعزام می­ کنند و این مسئله بر افرادی که به این کشورها سفر کرده ­اند پوشیده نمی ­باشد.

طلاب حوزه­ های علمیّه باید با کسب علم و معرفت و تسلّط بر زبان ­های خارجی بپاخیزند و به مهار اینگونه انحرافات بپردازند و تنها راه برای تحقق این هدف بعد از رسیدن به درجات بالای علمی یادگیری زبان «عربی» و «انگلیسی» می­ باشد. متأسّفانه بعضی از علمای ما وقتی به مکّه مشرّف می­شوند نظاره­ گر این صحنه هستند که وهابیّت و اهل سنّت به راحتی به زبان فارسی و عربی و انگلیسی عقاید خود را به خورد مردم دنیا که برای زیارت خانه ­ی خدا سفر کرده ­اند می ­دهند امّا چون به زبان عربی فصیح مسلّط نیستند نمی­ توانند با آن­ها به بحث و گفتگو بپردازند.

محافل علمی

در کنگره ­های بین­ المللی و جلساتی که علمای کشورهای مختلف جمع می ­شوند و شروع به بحث و گفتگو بر سر مسائل جهان اسلام می ­کنند، مسلّط بودن به زبان «عربی» و «انگیسی» نیز در اینجا نقش خود را به خوبی نشان می ­دهد.

واقعاً این یک ضعف است برای یک عالم که بخواهد در مجامع عمومی که اکثر افراد به این دو زبان صحبت می کنند، به زبان فارسی صحبت کند و مترجمین صحبت ­های او را ترجمه کنند و اگر خود او این قدرت را داشته باشد، افراد و علمای حاضر در جلسه نگاه دیگری به او دارند و تسلّط داشتن به زبان آن­ها برای او جایگاه ویژه­ای در نزد دیگران قرار می ­دهد. همچنین طلاب و اساتید حوزه ما زمانی که به کشورهای عربی و اروپایی جهت شرکت در بحث و گفتگو بر سر مسائل مربوط به جهان اسلام و دین حاضر می­ شوند نیاز به تسلّط به این دو لغت را دارند و این را باید دانست که همیشه و در همه جا مترجم در اختیار ما نیست، گذشته از آن نکته­ ای که در مورد جایگاه شخصی که خود قادر به تکلّم به زبان دیگران می­ باشد عرض کردیم. همچنین باید توجه داشت از آنجایی که در اسلام اصطلاحات خاصّی وجود دارد و مترجم آشنا با این واژه ­ها نیست بسیار اتفاق می­ افتد که مترجمین به علّت عدم آشنایی با این اصطلاحات در ترجمه سخنرانی ­ها تحریف می ­کنند و دچار اشتباه می ­شوند.

کتب و مقالات

امروزه بسیاری از کتب و مقالات که به چاپ می ­رسد به این دو زبان دنیا به بازار عرضه می ­شوند. شاید قشر عظمی از کتب در موضوعات مختلف به خصوص موضوعات تاریخی و اعتقادی به زبان عربی فصیح و انگلیسی نوشته می­ شود. به نظر می ­رسد برای فردی که بخواهد مطالعات عمیق درباره اسلام داشته باشد ناچار است به کتبی که دانشمندان عرب زبان فصیح ما نویسنده آن هستند مراجعه کند تا بتواند علاوه بر استفاده در صورت نیاز آن­ها را نقد کند یا نظر خودش را با این دانشمندان در میان بگذارد.

همچنین محققان حوزه می­توانند کتب مفید که به این دو زبان نوشته شده را به زبان فارسی ترجمه کنند و در اختیار افرادی که علاقه ­مند به مطالعه درباره اسلام و تشیع هستند قرار دهند.

 انتظار مردم از طلاب علوم دینی

شاید برای همه ما اتفاق افتاده گاهی در مکان ­های زیارتی با مسلمانان خارجی برخورد داشته باشیم که سؤالی از طلاب دینی داشته باشند امّا آنها متوجه می ­شوند که این شخص که سالیان سال است در حوزه در حال تحصیل علوم اهل بیت (علیهم­ا السّلام) که به زبان عربی است، قادر به صحبت کردن به زبان عربی نمی­ باشد چه برسد به زبان انگلیسی.  این خود ضعف بزرگی برای طلاب ما می ­باشد که خود آن­ها نیز از این ضعف در درون خود آزرده می­ شوند.

قسمت دوّم : ادلّه مخالفین یادگیری زبان و نقد آن

در یک نگاه کلّی به علمایی که به مخالفت با یادگیری زبان­ های خارجه برخاسته­ اند این نقطه مشترک را می ­توان بدست آورد که معمولاً طیف سنّتی حوزه به مخالفت با این امر برخاسته ­اند. به همین دلیل معمولاً ادلّه و سخنان آنها نیز در این امر نقاط مشترکی را در بر دارد. اینک به بعضی از سخنان و ادلّه آنها می ­پردازیم.

ادلّه مشترک این بزرگواران این است که یادگرفتن زبان در تعارض با یادگیری «فقه و اصول یا درس ­های عمومی حوزه می ­باشد.»

برای تبیین این دلیل لازم است در اینجا خاطره­ای را که رهبر معظّم انقلاب (دام ظلّه) از مرحوم آقای سیّد حسن تهامی (رضوان الله علیه) نقل کرده ­اند بیان کنیم:

 ایشان (مرحوم آقای سیّد حسن تهامی) مى‌ گفتند که جلسه‌یى با مرحوم آیت الله سیّد ابوالحسن اصفهانى (رحمه الله) برگزار کردیم و در آن جلسه مطرح شد که طلاب برنامه و نظام پیدا کنند و بعضى از علوم جدیده را بخوانند و زبان خارجى یاد بگیرند. ایشان هم اجمالاً موافقت کردند و بنا شد طرحى فراهم بکنیم.

جلسه‌ى دوّم که خدمت ایشان رفتیم، در اتاق بیرونى به‌انتظار نشستیم. ایشان از اتاق شخصى خود تشریف آوردند و در چارچوبِ در ظاهر شدند. ما بلند شدیم و احترام کردیم. ایشان در حالى که قباى دگمه نبسته بر تن داشتند، گفتند که «من نمى‌خواهم بیایم بنشینم؛ فقط خواستم نکته‌یى را به آقایان بگویم و آن این است که این پول و شهریه‌یى که من به طلّاب مى‌دهم، ملک شخصى من است. به این صورت که آن را قرض مى‌کنم، بعد که وجوهات آمد، قرض خودم را ادا مى‌کنم. بنابراین، شهریه‌یى که من مى‌دهم، ملک من است و من راضى نیستم که کسى این سهم امام و شهریه را مصرف کند؛ در حالى که غیر از فقه و اصول چیز دیگرى را در حوزه بخواند». ایشان، این مطلب را گفتند و در را بستند و رفتند. آقاى تهامى مى‌گفتند: ما همین‌طور متحیر ماندیم چه کنیم. ما آمده بودیم با ایشان ترتیبات دروس جنبى و کلام و تفسیر و اخلاق و زبان انگلیسى و امثال اینها را بدهیم و ایشان هم همین‌طور سَرِپا جوابمان را دادند و تشریف بردند![۳]

خود رهبر معظّم انقلاب در نقد سخنان مرحوم آسید ابوالحسن اصفهانی (رحمه الله) می ­فرمایند: «البته، آقاسیّدابوالحسن اصفهانى، مرجع بزرگوار عالم شیعه است و حق فراوانى هم به گردن اسلام و تشیّع و روحانیت و فقاهت دارد. ما به ایشان اعتراضى نداریم. تشخیص ایشان این بوده؛ لیکن امروز مراجع این‌گونه نیستند. امروز، مراجع به ضرورت­هایى که حوزه با آنها مواجه است، آشنا هستند و براى آن که حوزه را ـ آن‌چنان که نیاز زمان است ـ سازماندهى بکنند، آماده‌اند. من، این نکته را از روى قراینِ تقریباً علمیه و از روى سوابق گذشته عرض مى‌کنم. ما که آن وقت­ ها در قم بودیم و افکار آقایان را از نزدیک مى‌شناختیم، مى‌دانیم که الان خوشبختانه وضعیتِ گذشته وجود ندارد و مراجع ما الان با این برنامه‌ریزى و آینده‌نگرى موافقند و در این زمینه‌ها همکارى و تدبیر و ابتکارِ عمل و پشتیبانى و عزم و تصویب و تأیید را خواهند داشت.»[۴]

همچنین بعضی از این بزرگواران می ­گویند: «مگر از مراجع و علمای قبل که به آن درجه از مراتب علمی رسیده­اند مسلّط به زبان­های خارجه بودند؟!»

در جواب این سخن باید گفت:

«اگر در زمان گذشته، علمای فارسی زبان که مسلّط به بعضی از زبان­ های خارجه نداشتیم الان بعضی از مراجع بزرگوار تقلید مسلّط به زبان عربی فصیح هستند که از جمله آن­ها؛ حضرات آیات سبحانی، هاشمی شاهرودی و مکارم شیرازی (دام ظلهم) می­ باشند.

همچنین زمان حاضر، زمان گذشته نیست که وسایل ارتباطی در دنیا محدود باشد. در دنیای امروز رسانه حرف اوّل را می­زند. هر کشوری رسانه­ی قوی ­تری داشته باشد و زبان ملّتی را مسلّط باشد در رسیدن به اهداف مورد نظرش موفّق­ تر است. بنابراین اگر در گذشته علما و بزرگان به این امر اهتمام نداشتن به خاطر این بود که اصلاً ضرورتی احساس نمی­ شد امّا امروز ضرورت آن مسلّم و غیر قابل انکار است. بله این گفته آنان مورد قبول است که حوزه در گام اوّل باید در پی پرورش طلاب باسواد باشد. یعنی این امر برای ما مسلّم است که طلبه ­ای که سواد نداشته باشد یادگیری زبان برای او هیچ­گونه منفعتی ندارد. در ابتدای این مقاله هم گفته شد زبان تنها ابزار انتقال پیام است وگرنه اگر پیامی وجود نداشته باشد یا ناپخته باشد فایده که نداشته باشد شاید ضرر هم داشته باشد. ما فقط می­گوییم یادگیری زبان منافاتی با رسیدن به مراتب بالای علمی ندارد.

 شاید بزرگوارانی بگویند «این وقتی که برای زبان گذاشته می­ شود صرف خواندن دروس عمومی حوزه شود» در جواب می­ گوییم: در مدارسی که امروزه زبان خارجه تدریس می ­شود و جزء دروس آنها قرار گرفته است، زبان به صورت درسی جنبی آموزش داده می ­شود و به نظر بنده خواندن زبان برای یک طلبه­ ای که پشتکار قوی دارد و علاقه ­مند به یادگیری آن می ­باشد به صورت تفریح و رفع خستگی  می ­باشد. یعنی یادگیری زبان برای او ملال آور و خسته کننده نمی ­باشد بلکه مواقعی از روز که می ­داند وقت خالی دارد و از دروس عمومی حوزه فارغ می شود برای رفع خستگی و جلوگیری از اتلاف وقت می­ تواند زبان بخواند.[۵]

قسمت سوّم : توصیه امام خمینی (قدّس سرّه)

امام خمینی (قدّس سرّه) آن عالم تیزبین و ژرف­نگرِ جهان تشیع چهل سال پیش، اینگونه در مورد این مسئله درد و دل می کند:

«عدّه‏ اى مقدس ­نماى واپس گرا همه چیز را حرام مى‏ دانستند و هیچ کس قدرت این را نداشت که در مقابل آنها قد علم کند. خون دلى که پدر پیرتان از این دسته متحجّر خورده است هرگز از فشارها و سختی هاى دیگران نخورده است. وقتى شعار جدایى دین از سیاست جا افتاد و فقاهت در منطق ناآگاهان غرق شدن در احکام فردى و عبادى شد و قهراً فقیه هم مجاز نبود که از این دایره و حصار بیرون رود و در سیاست [و] حکومت دخالت نماید، حماقت روحانى در معاشرت با مردم فضیلت شد.

به زعم بعض افراد، روحانیت زمانى قابل احترام و تکریم بود که حماقت از سراپاى‏ وجودش ببارد و الا عالم سیّاس و روحانى کاردان و زیرک، کاسه ‏اى زیر نیم کاسه داشت. و این از مسائل رایج حوزه‏ها بود که هر کس کج راه مى ‏رفت متدین ­تر بود. یاد گرفتن زبان خارجى، کفر و فلسفه و عرفان، گناه و شرک بشمار مى‏ رفت. در مدرسه فیضیه فرزند خردسالم، مرحوم مصطفى از کوزه ‏اى آب نوشید، کوزه را آب کشیدند، چرا که من فلسفه مى‏ گفتم. تردیدى ندارم اگر همین روند ادامه مى ‏یافت، وضع روحانیت و حوزه‏ ها، وضع کلیساهاى قرون وسطى مى‏ شد که خداوند بر مسلمین و روحانیت منت نهاد و کیان و مجد واقعى حوزه ‏ها را حفظ نمود.»[۶]

  همچنین ایشان در جای دیگر ضرورت یادگیرى زبان­ هاى زنده دنیا را برای حوزه­ های علمیه اینگونه بیان می کنند:

«بحمدالله امروز که ما از آن قید و بندها رهایى پیدا کرده‏ایم باید توجه به این معنا داشته باشیم که امروز حوزه ‏ها با دیروز حوزه‏ ها فرق دارد. امروز حوزه‏ ها براى دنیا، الآن دنیا یک تحولى پیدا کرده است که کأنّه عائله واحده شده است. این صحبتى که من الآن براى شما مى‏کنم ممکن است که بعد از دو ساعت دیگر در امریکا هم منعکس بشود و همین طور هر مطلبى که در ایران واقع مى‏ شود در همه دنیا پخش مى ‏شود. یعنى یک کسى اگر صدا بکند به صداى عادى، صداى او قبل از اینکه به آخر این مجلس برسد به امریکا رسیده است. وضع این طور شده، دنیا کأنّه همه مجتمع شده است در یک محصوره کوچکى از حیث جهات.

ما امروز نمى ‏توانیم مثل سابق فکر کنیم، ما سابق تبلیغاتمان محصور به ایران بود.

گاهى اتفاق مى‏ افتاد که در یک جاى دیگر هم مى ‏رفتند امّا گاهى بود، خیلى کم. و تبلیغات آن قدرى که براى خارج لازم است براى داخل کمتر از او لازم است. شما مى ‏بینید که امروز همه تبلیغات دنیا بر ضد اسلام است؛ با اسم ضدیت با جمهورى اسلامى اصل اسلام را محکوم مى ‏کنند. صورت اسلام را به یک صورت دیگرى در آورده ‏اند که غیر واقعیت اوست. پیشتر احتیاج به زبان، زبان هاى خارجى نبود، امروز احتیاج است به این، یعنى جزو برنامه تبلیغات مدارس باید زبان باشد، زبان هاى زنده دنیا، آنهایى که در همه دنیا شایع‏تر است. این باید یکى از چیزهایى باشد که در مدارس دینى ما که مى‏ خواهند تبلیغ بکنند، این امروز محل احتیاج است، مثل دیروز نیست که ما صدامان از ایران بیرون نمى ‏رفت. امروز ما مى‏ توانیم در ایران باشیم و به زبان دیگرى همه جاى دنیا را تبلیغ کنیم، در همه جا مبلغ باشیم، و علاوه بر آن امروز رفتن به همه جاى دنیا یک امر آسان و عادى است که مبلغین ان شاء الله باید تربیت بشوند، و فیضیه و دانشگاه ما باید یک دانشگاه و یک فیضیه باشد براى همه دنیا، تبلیغ براى همه دنیا، براى همه کشورهاى عالم. »[۷]

در پایان خداوند متعال را شکرگزارم که این توفیق را نصیب این حقیر کرد تا بتوانم این مقاله را به پایان ببرم و إن شاءالله این مقاله بتواند گامی مثبت در جهت اصلاح نظام آموزشی حوزه ـ که سالیان سال مورد تأکید مقام معظّم رهبری بوده است ـ باشد و سبب جلب رضایت قلب قطب عالم امکان؛ حضرت ولی عصر (ارواحنافداه) واقع شود. إن شاءالله.

حمیدرضا فلاح تفتی

۹۱٫۳٫۳۱