معناى لغوى «استغفر الله»: درخواست آمرزش از پروردگار آمرزنده و مهربان است. اما شرایط توبه واقعى در کلام امام على (علیه السلام) به این شرح است:

شخصى در محضر ایشان عرضه داشت: «استغفرالله»؛ گویا حضرت از نحوه سخن او، و یا سابقه کارهایش با خبر بود که این استغفار جنبه ظاهرى دارد، نه واقعى؛ از این رو حضرت فرمودند: «استغفار یک کلمه است، ولى شش معنا (و مرحله) دارد که عبارتند از:

۱- پشیمانى از گذشته،

۲- تصمیم بر ترک آن براى همیشه،

۳- حقوقى را که از مردم ضایع کرده ‏اى به آنها باز گردانى؛ به گونه‏اى که هنگام ملاقات پروردگار، حق کسى بر تو نباشد،

۴- این‏ که: هر واجبى که از تو فوت شده (مانند: نماز، روزه، حج و …) حق آن را به جا آورى (قضا یا کفّاره ‏اش را بپردازى)،

۵- گوشت‏ هایى که به وسیله حرام بر اندامت روییده، با اندوه بر گناه آب کنى، تا چیزى از آن باقى نمانده، و گوشت تازه به جاى آن بروید!،

۶- به همان اندازه که لذت و شیرینى گناه را چشیده ‏اى، درد و رنج طاعت را نیز بچشى، و پس از پیمودن این شش مرحله، بگو: استغفرالله».[۱]

الهى من پشیمانم پشیمان             پشیمانى ز رویم شد نمایان‏

گنه ریز است اگر استغفر الله             ز کردار بدم افسوس و صد آه‏

ممکن است کسى بگوید: با وجود این شرطهاى شش گانه در فرمایش علوى (علیه السلام)، قدرت عمل به آن فراهم نیست؛ در پاسخ مى ‏گوییم: بعضى از این شرطها، شرط توبه کامل است؛ مانند: مرحله پنجم و ششم؛ ولى چهار تاى دیگر، جزء شرطهاى واجب و لازم یک توبه واقعى است.

در این راستا، استاد شهید مطهرى مى‏ گوید:

 «قسمت اول و دوم از رکن ‏هاى توبه، و قسمت سوم و چهارم از شرطهاى لازم، و قسمت پنجم و ششم از شرطهاى کمال است».[۲]

اما درباره جایگاه ویژه «استغفار» همین بس که در روایات اسلامى از آن به عنوان بهترین عبادت، جامع‏ ترین دعا، با فضیلت‏ ترین توسّل و مهم ‏ترین اعمال در بهترین ماه ‏هاى سال یاد شده است!

در این راستا امام ششم حضرت صادق (علیه السلام) مى ‏فرمایند: «انّ من اجمع الدّعا الاستغفار»؛ «طلب بخشش از جمله جامع‏ ترین دعاهاست».[۳]

امّ‏ سلمه که یکى از همسران پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) است نقل مى ‏کند، که ایشان در دوره آخر عمر شریف ‏شان در حالت ‏هاى گوناگونى ذکر شریف «سبحان اللّه و بحمده، استغفراللّه و اتوب الیه» را بر زبان جارى مى ‏فرمود، از علتش پرسیدم؛ حضرت (صلى الله علیه و آله) فرمود: «من مأمور به این ذکر شده ‏ام، سپس سوره نصر را براى ما تلاوت فرمود».[۴]

گناه مانع دریافت خیر و برکت است اما استغفار، وسیله‏ اى براى ریزش فضل و رحمت خداوند به سمت شخص تائب و عذرخواه به حساب مى‏ آید.

حضرت امیر بعد از تبیین آسیب ‏هاى گناه مى ‏فرمایند: «خداوند استغفار را سببى براى روزى ‏رسانى و گسترش رحمت قرار داده است و فرموده: از پروردگار خود آمرزش بخواهید که آمرزنده است، برکات خود را از آسمان بر شما فرو مى ‏بارد … پس رحمت کند خدا کسى را که از گناهان خود پوزش طلبد».[۵]

در این خصوص سیره و روش پیامبر گرامى اسلام (صلى الله علیه و آله) الگویى براى همه مسلمانان است. آن بزرگوار چون دلگیر مى ‏شد، مى ‏فرمود: «براى این‏که قلبم دچار هیچگونه حجاب و پوشش نگردد، روزى هفتاد بار استغفار مى ‏کنم».

بنابر آنچه گفته شد استغفار تنها براى خطاکاران و گناهکاران نیست بلکه گناهکاران با استغفار از پستى‏ هاى گناه و درکات جهنم نجات مى‏ یابند و پاکان با تکرار استغفار از نورانیت قلب بیشتر و درجات بهشت را بهره ‏مند مى‏ گردند.[۶]