شکى نیست که «لیله القدر»، یکى از شب ‏هاى ماه رمضان است؛ جمع میان آیات قرآن نیز اقتضاى آن را دارد. از یک سو مى ‏فرماید: «قرآن در ماه رمضان نازل شده است»[۱] و از سوى دیگر مى ‏فرماید: «ما آن را در شب قدر فرو فرستادیم»[۲]. اما براى تعیین آن، باید به روایات مراجعه کرد. در روایات شیعه و اهل سنت، احتمالات گوناگونى داده شده است؛ از جمله: شب هفدهم، شب نوزدهم، شب بیست و یکم، شب بیست و سوم، شب بیست و هفتم و شب بیست و نهم. براساس روایت مشهور ائمه اطهار (علیهم السلام)، احتمال اینکه شب قدر، یکى از شب‏ هاى نوزدهم، بیست و یکم و یا بیست و سوم ماه رمضان باشد، بیشتر است.

سید بن طاووس، از بزرگان علماى شیعه، روایات متعددى درباره تعیین شب قدر در کتاب اقبال الاعمال جمع ‏آورى کرده است که از مجموع آنها فهمیده مى ‏شود:

اندازه‏ گیرى و «تقدیر» امور و کارها، در شب نوزدهم و «تحکیم» آنها در شب بیست و یکم و «امضاى» آنها در شب بیست و سوم است. به این دلیل شب زنده ‏دارى و عبادت و دعا در این سه شب بسیار توصیه شده؛ به ویژه بر دو شب بیست و یکم و بیست و سوم تأکید بیشترى گشته است.[۳] در روایتى از امام صادق (علیه السلام) درخواست مى‏ شود که شب قدر را معین کنند، ایشان مى‏ فرماید: «آن را در شب بیست و یکم و بیست و سوم بجویید». وقتى راوى مى‏ خواهد امام آن را دقیقاً مشخص کند؛ مى ‏فرماید: «چه سخت است بر تو که دو شب را کوشش کنى!»[۴]  در عین حال روایات متعددى دلالت دارد که شب بیست و سوم، شب قدر است.[۵] البته شب قدر بر ائمه اطهار (علیهم السلام) کاملًا روشن است؛ زیرا فرشتگان در آن شب بر آنان فرود مى ‏آیند.[۶] اما اصرار بسیارى داشته ‏اند که شیعیان چند شب را به عبادت و شب زنده‏دارى مشغول باشند. با توجه به این مطالب، روشن مى ‏شود که شب قدر در هر سالى وجود دارد و آن یک شب است و اختلاف تقویم، موجب نمى‏ شود چند شب قدر داشته باشیم. بر این اساس تأکید شده است دهه آخر ماه رمضان، یا حداقل سه شب یاد شده مراقبت شود. پیامبراکرم (صلى الله علیه و آله) در دهه آخر ماه رمضان در مسجد معتکف مى‏ شد. و برخى از بزرگان شیعه، براى درک شب قدر یک سال شب‏ ها را احیا مى‏ داشتند به هر حال شب قدر یک شب است و به احتمال بسیار زیاد، این یک شب، در دهه آخر ماه مبارک رمضان مقدر شده است و مؤمنان براى درک آن شب، تلاش مى‏ کنند و احیا مى‏ گیرند.

گفتنى است با نزول فرشتگان در شب قدر، برکات فراوان و متعددى جریان مى ‏یابد که مهم ‏ترین آن تقدیر امور سالانه است. اما علاوه بر آن، نزول‏ دسته جمعى فرشتگان، نورانیت و برکتى را به وجود مى‏آورد که از فرصت‏ هاى ممتاز، براى توبه و ارتقاى درجات معنوى است؛ به طورى که انسان مى‏ تواند از فرصت یک شب، ارجمندى هزار ماه را به دست آورد. بنابراین اگر چه اعلام تقدیر امور سالانه به حجت خدا؛ در وقت معین از شب قدر انجام مى ‏گیرد؛ اما براى مردم سراسر جهان- با اختلاف افق‏هایى که دارند- شب قدر به نسبت هر منطقه ادامه دارد و همچنان برکات نزول فرشتگان شامل حال آنان مى ‏شود.

تقدیر امور آنان نیز بر اساس آن انجام مى ‏گیرد و با اعلام قبلى تقدیر امور به حجت خدا، در وقت معین منافات ندارد. از این رو حتى براى کسانى که در منطقه خود فرصت شب را از دست داده‏ اند؛ در روایات آمده است که روزهاى شب قدر نیز فضیلت شب آن را دارد و اگر کسى در پى درک فضایل آن باشد، به آنها مى ‏رسد. همچنین در روایات آمده است: اگر کسى در این شب‏ ها موفق نشد، منتظر شب و روز عرفه باشد که مى‏ تواند در آن، سرنوشت خویش را رقم زند. بنابراین تعیین این اوقات براى رقم زدن تقدیرات انسان، نه براى خداوند محدودیت مى‏آورد و نه براى انسان؛ لکن این اوقات ویژگى ‏هایى در تسریع حرکت انسان به سوى کمال حقیقى دارد.[۷]

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

[۱]. بقره، آیه ۱۸۵

[۲]. قدر، آیه ۳

[۳]. سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ج ۱، صص ۳۴۱- ۳۴۵ و ۳۵۶ و ۳۷۴- ۳۷۵؛ (مکتب الاعلام ‏الاسلامى، چاپ اول ۱۴۱۴ ق، قم)

[۴]. همان، ص ۳۵۷

[۵]. همان، ص ۳۷۴ و ۳۷۵

[۶]. بصائر الدرجات، به نقل از امام صادق علیه السلام؛ ر. ک: انسان و قرآن، ص ۲۴۱

[۷]. پرسش ها و پاسخ هاى برگزیده ویژه ماه مبارک رمضان‏، ج۹، ص۷۰