در قرآن کریم از پاکی و پاکیزگی محیط زیست تعبیرهایی آمده است که خدای متعال می فرماید: «بَلْدَهٌ طَیِّبَه؛ شهری است پاک و پاکیزه»[۱] و می فرماید: «وَ مَسَاکِنَ طَیِّبَهً فىِ جَنَّاتِ عَدْنٍ؛ مسکن‏ هاى پاکیزه‏ اى در بهشت هاى جاودان»[۲] و می فرماید: «وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یخَْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِى خَبُثَ لَا یخَْرُجُ إِلَّا نَکِدًا؛ سرزمین پاکیزه (و آماده)، گیاهش به فرمان پروردگار مى ‏روید امّا سرزمین هاى بد طینت (و نامناسب)، جز گیاه ناچیز و بى ‏ارزش، از آن نمى ‏روید»[۳].

از امام صادق علیه السّلام نیز روایت شده است: لَا تَطِیبُ السُّکْنَى إِلَّا بِثَلَاثٍ الْهَوَاءِ الطَّیِّب‏…؛ سکونت جز به سه چیز خوش نباشد: هوای پاک…».[۴]

آیه ای که گذشت اشاره داشت که پاکی هوا دارای خصوصیت هایی است که در رویاندن گیاهان نیکو از زمین در تمامی حالات اثرگذار است، اما زمینی که هوا، خاک و آبی ناپاک دارد، جز گیاهی که مقداری اندک دارد و در دیگر خصوصیاتش نیز کاستی دیده می شود، نمی رویاند.

بوهای نامطبوع

آیین اسلام، انسان را بر آن داشته که تنها به رهایی خویشتن از بوهای ناخوش بسنده نکند، بلکه چنین مطلوب دانسته که آن بوهای ناخوشایند را به بوهای مطبوع دگرگون سازد، اگرچه در این زمینه وسایلی را به کار گیرد که مفید واقع می شوند.

امام صادق علیه السّلام خوشبو کردن خویش را از آثار نعمتی دانسته که پروردگار دیدن نشان آن بر بنده خویش را دوست می دارد. به عبارت دیگر پروردگار دوست می دارد که بنده او در راه خوشبو ساختن خویش هزینه کند.

از امام صادق علیه السّلام پرسیدند که پروردگار چگونه نشانه نعمت خویش را بر بنده اش می بیند؟ فرمود: «پوشاکش را پاکیزه و خود را خوشبو کند».[۵]

و در حدیثی از امام علی علیه السّلام آمده است: خودتان را به وسیله آب از بوی نامطبوعی که مایه آزار دیگران است پاکیزه سازید، به (سر و وضع) خودتان برسید، زیرا خداوند عزوجل از بندگان کثیف و لاقید خود که هر که با او می نشیند از وی بیزار می شود نفرت دارد.[۶]

و از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت شده: هر کس از این دو گیاه بدبو (یعنی سیر و پیاز) بخورد نزدیک مسجد نشود، پس هرکس از آن دو مى ‏خورد، آن را بپزد تا بوى آن از بین برود.[۷]

بنابراین، ناگزیر باید برای رهایی از هر آنچه در جای جای شهر، بوهای ناخوش می پراکند، اقدامات ضروری به انجام رساند و منشأهای این بوهای ناخوش را به کلی از میان برد.

جارو کردن درب منازل

روفتن و جاروکردن جلوی درب خانه ها در شمار مسئولیت های عمومی است که بر گردن شهروندان نهاده شده است.

بی گمان اگر این کار به نحو مطلوب انجام پذیرد، بر محیط زیست و نمای عمومی شهر، اثری مثبت و روشن می نهد.

از امام صادق علیه السّلام روایت شده است: «اکْنُسُوا أَفْنِیَتَکُمْ وَ لَا تَشَبَّهُوا بِالْیَهُودِ؛ درگاه های خویش را جارو زنید و خود را به قوم یهود شبیه نسازید».[۸]

از امام رضا علیه السّلام روایت شده است: «کَنْسُ الْفِنَاءِ یَجْلِبُ الرِّزْق‏، جارو زدن درگاه، روزی می آورد».[۹]

از امام صادق علیه السّلام روایت شده است: «کَسْحُ الْفِنَاءِ مَجْلَبَهٌ لِلرِّزْق‏؛ جارو زدن درگاه، سبب روی آوردن روزی می گردد».[۱۰]

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام روایت شده است: «پروردگار دوست می دارد که آثار نعمت را بر بنده خویش ببیند». امام علیه السّلام آنگاه می فرماید: «از آثار نعمت پروردگار بر بنده خویش آن است که درگاه خانه ی خویش را جارو زند»[۱۱].

در اینجا باید درنگ نمود که در احادیث مذکور، معصوم علیهم السّلام «فناء؛درگاه» را به «بیت؛خانه» مقید نساخته که مقصود تنها فضای باز داخل خانه باشد، بلکه می فرماید: «کَنسُ الفِناء؛جارو زدن درگاه». این شاید از آن رو باشد که مقید نساختن «درگاه»، برای انطباق آن با فضاهای خالی متصل به خانه مناسب است، حتی اگر این فضاهای خالی، بیرون از خانه باشند.[۱۲]

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

[۱]. لَقَدْ کاَنَ لِسَبَإٍ فىِ مَسْکَنِهِمْ ءَایَهٌ  جَنَّتَانِ عَن یَمِینٍ وَ شِمَالٍ  کلُُواْ مِن رِّزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُواْ لَهُ  بَلْدَهٌ طَیِّبَهٌ وَ رَبٌّ غَفُور؛ براى قوم «سبأ» در محل سکونتشان نشانه ‏اى (از قدرت الهى) بود: دو باغ (بزرگ و گسترده) از راست و چپ (رودخانه عظیم با میوه‏ هاى فراوان و به آنها گفتیم:) از روزى پروردگارتان بخورید و شکر او را بجا آورید شهرى است پاک و پاکیزه، و پروردگارى آمرزنده (و مهربان)!، سبأ، آیه۱۵

[۲]. صف، آیه۱۲ و توبه، آیه۷۲

[۳] . أعراف، آیه۵۸

[۴] . تحف العقول، ص۳۰۵ و بحارالأنوار، ج۷۵، ص۲۳۴

[۵] . فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَنْعَمَ عَلَى عَبْدٍ نِعْمَهً أَحَبَّ أَنْ یَرَى عَلَیْهِ أَثَرَهَا قِیلَ وَ کَیْفَ ذَلِکَ قَالَ یُنَظِّفُ ثَوْبَهُ وَ یُطَیِّبُ رِیحَه، ‏بحارالأنوار، ج۷۳، ص ۱۷۶، ۳۰۰ و ۳۰۳

[۶] . تَنَظَّفُوا بِالْمَاءِ مِنَ النَّتْنِ الرِّیحِ الَّذِی یُتَأَذَّى بِهِ تَعَهَّدُوا أَنْفُسَکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُبْغِضُ مِنْ عِبَادِهِ الْقَاذُورَهَ الَّذِی یَتَأَنَّفُ بِهِ مَنْ جَلَسَ إِلَیْه‏، الخصال، ص۶۲۰ و تحف العقول ص ۱۱۰ و وسائل الشیعه،، ج۱، ص۲۴۷ و مکارم الأخلاق طبرسی، ص ۴۰ و بحارالأنوار، ج۱۰، ص۹۹ و ج۷۳، ص ۸۴ و مستدرک سفینه البحار، ج۸، ص۴۴۶

[۷] . مَنْ أَکَلَ مِنْ هَاتَیْنِ الْبَقْلَتَیْنِ فَلَا یَقْرَبَنَّ مَسْجِدَنَا، فَمَنْ کَانَ آکِلَهُمَا- لَا بُدَّ- فَلْیُمِتْهُمَا طَبْخا، المجازات النبویه، ص۴۹ و وسائل الشیعه، ج۵، ص ۲۲۷ و بحارالأنوار، ج۶۳، ص ۲۰۵ و ج۸۰، ص ۳۶۹ و ۳۸۲ و جامع احادیث الشیعه، ج۴، ص ۴۸۳ و مستدرک سفینه البحار، ج۹، ص۹۱ و دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۴۹

[۸] . وسائل الشیعه، ج۵، ص۳۱۷؛ کافی، ج۶، ص۵۳۱ و محاسن، ص۶۲۴

[۹] . محاسن برقی، ص۶۲۴ و وسائل الشیعه، ج۵، ص۳۱۷

[۱۰] . خصال، ص۵۴؛ بحارالأنوار، ج۶۳، ص۳۰۴ به نقل از: خصال و دعوات راوندی و وسائل الشیعه، ج۵، ص۳۱۸

[۱۱] . فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَنْعَمَ عَلَى عَبْدٍ نِعْمَهً أَحَبَّ أَنْ یَرَى عَلَیْهِ أَثَرَهَا قِیلَ وَ کَیْفَ ذَلِکَ قَالَ یُنَظِّفُ ثَوْبَهُ وَ یُطَیِّبُ رِیحَهُ وَ یُحَسِّنُ دَارَهُ وَ یَکْنُسُ أَفْنِیَتَهُ حَتَّى إِنَّ السِّرَاجَ قَبْلَ مَغِیبِ الشَّمْسِ یَنْفِی الْفَقْرَ وَ یَزِیدُ فِی الرِّزْق، ‏بحارالأنوار، ج۷۳، ص ۱۷۶، ۳۰۰ و ۳۰۳

[۱۲] . شهر اسلامی، نشانه ها و شناسه ها، ص۶۷ (با کمی دخل و تصرف)، ترجمه کتاب «تخطیط المدن فی الاسلام»، علامه سید جعفر مرتضی عاملی، ص۸۶