معيارهاى همسر شايسته
همسر گزينى و تشكيل خانواده، مهمترين رويداد زندگى در دوره جوانى است كه تا پايان عمر بر جريان حيات دنيوى و سعادت اخروى فرد تأثير مستقيم مى گذارد. امام صادق (عليه السلام) در اين زمينه مى فرمايد:
«إنّما المرأةُ قِلادَةٌ فانظُرْ ما تَتَقَلَّدُ، ولَيسَ لامرأةٍ خَطَرٌ، لا لِصالِحَتِهِنَّ ولا لِطالِحَتِهِنَّ: وأمّا صالِحَتُهُنَّ فَلَيسَ خَطَرُها الذَّهَبَ والفِضَّةَ هِى خَيرٌ مِنَ الذَّهَبِ والفِضَّةِ، وأمّا طالِحَتُهُنَّ فَلَيسَ خَطَرُها التُّرابَ، التُّرابُ خَيرٌ مِنها؛ همانا زن طوق (گردنبند) است؛ پس بنگر كه چه طوقى به گردن مى افكنى. براى زن ارزش و بهايى نمى توان تعيين كرد، نه براى خوب آنها و نه براى بدشان. زن خوب، ارزشش طلا ونقره نيست، بلكه از طلا و نقره هم بهتر و ارزشمندتر است و زن بد، ارزشش خاك نيست، بلكه خاك از او ارزشمندتر است».[1]
در اين ميان استحكام زندگى زناشويى به عوامل متعدّدى وابسته است كه تنها با در نظر گرفتن همه آنها در فرايند انتخاب همسر است كه مى توان اميد داشت خانواده تشكيل شده از صفا و صميميتى دائمى برخوردار گردد.
گرچه كم نيستند افراد عجول، عاشق پيشه و كسانى كه از توانايى پايينى برخوردارند و با نگاه حداقلى به همسر آينده با پذيرش كمترين ملاك ها و خصوصيات در طرف مقابل تن به ازدواجى نافرجام مى سپارند؛ اما بايد گفت تنها نگاه حداكثرى به مسأله انتخاب و ازدواج است كه باعث مى گردد استحكام خانواده از ضمانت بالاترى برخوردار گردد؛ زيرا پرواضح است كه به هر ميزان پيوند روانى، جسمى، فكرى و فرهنگى گسترده ترى بين دختر و پسر وجود داشته باشد، طعم خوشبختى بيشترى به سراغ زوجين خواهد آمد.
با اينكه معيارهاى هر فردى براى گزينش همسر مناسب، متفاوت از ديگران است؛ اما برخى معيارها نقش برجسته ترى دارند كه شرح و تفصيل آنها عبارت است از:
الف. ملاك ها و معيارهاى لازم و مطلقى كه ركن و اساس يك زندگى سعادتمندانه هستند و نبايد تحت هيچ شرايطى از آنها چشم پوشى كرد.
ب. آنهايى كه شرط كمال هستند و بنابر سليقه و موقعيت افراد براى بهتر و كامل تر شدن زندگى اند.
الف. ملاكهاى اساسى و كليدى
ايمان و دين دارى: ايمان و باورهاى صحيح مهم ترين ويژگى همسر مناسب است؛ زيرا انسانى كه دين ندارد هيچ ندارد و در حقيقت مرده متحركى است كه هيچ تضمينى وجود ندارد پایبند به رعايت حقوق همسر و زندگى مشترك باشد، درحالى كه همسر دينمدار هرگز به بى عفّتى، بى حجابى، خيانت، ناسپاسى و… روى نمى آورد. رسول خدا (صلّى الله عليه و آله و سلّم) نيز در مشورت با شخصى درباره انتخاب همسر فرمود:
«انْكِحْ وَ عَلَيْكَ بِذَاتِ الدِّينِ»[2]؛ ازدواج كن ولى بر تو باد كه با زن ديندار ازدواج كنى».
همچنين فرمودند:
«مَنْ تَزَوَّجَ امْرَأَةً لَا يتَزَوَّجُهَا إِلَّا لِجَمَالِهَا لَمْ يرَ فِيهَا مَا يحِبُّ وَ مَنْ تَزَوَّجَهَا مَالِهَا لَايَتَزَوَّجُهَا إِلَّا وَكَلَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ فَعَلَيْكُمْ بِذَاتِ الدِّينِ[3]؛ هرگاه كسى با بانويى به خاطر ثروتش ازدواج كند، خداوند او را به همان ثروت واگذارد (از بهرههاى ديگر محروم سازد) و كسى كه با زنى براى جمالش ازدواج كند، امور ناپسندى از او ببيند، و هر كس به خاطر دينش با او ازدواج كند، خدا او را محروم نكند».
در حقيقت ايمان و باورهاى دينى به عنوان نگرش اصلى و محورى، به طور مستقيم و غيرمستقيم بر تمام ابعاد شخصيت زوجين نظير هدف زندگى، ابعاد اقتصادى، فرهنگى و اجتماعى و ديدگاه آنها در مورد تفريحات، علايق و… تأثيرگذار است؛ بنابراين اگر فردى در اين زمينه از حد مناسبى برخوردار نباشد، فاقد شرايط محسوب مى شود، هرچند شرايط ديگر را در حد مناسب داشته باشد.
اخلاق نيك: منظور از اخلاق نيك، رفتارها و تعاملات مناسب در زندگى، سازگارى و مدارا با افراد است كه شامل خوش زبانى، عفّت، لجباز نبودن، حقپذيرى، راستگويى، حسن ظن، وفادارى، عدم خساست و… مى باشد. حسن خلق بدين معنا شرط لازم و ملاكى مطلق براى همسرى است؛ بنابراين اگر فردى از لحاظ حسن خلق در حد مناسبى نباشد، فاقد شرايط لازم براى همسرى محسوب مى گردد؛ زيرا زندگى مشترك زناشويى، داراى فراز و نشيب هايى است كه برخورد صحيح با آن نياز به روحيه اى قوى و اخلاقى پسنديده جهت تفاهم و همكارى دارد.
از آنجا كه اصلاح صفات ناپسند (در صورت ريشه دار بودن) نياز به تلاش طاقت فرسا و زمانى طولانى دارد، شايسته است از همان ابتدا به صفات اخلاقى همسر توجه كرد تا در سايه انتخاب همسرى خوش اخلاق، زندگى سعادتمندانه اى پى ريزى گردد وگرنه چنانچه هر يك از طرفين از اخلاقى نيكو و رفتارى شايسته برخوردار نباشد، طرف ديگر هر چند خوش اخلاق هم باشد، زندگى به كامش تلخ خواهد شد.
يكى از شيعيان به نام حسين بن بشار واسطى مى گويد:
«كَتَبْتُ إِلَى أَبِى الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّ لِى قَرَابَةً قَدْ خَطَبَ إِلَىَّ ابْنَتِى وَ فِى خُلُقِهِ سُوءٌ فَقَالَ لَا تُزَوِّجْهُ إِنْ كَانَ سَيِّئَ الْخُلُق[4]؛ به امام رضا (عليه السلام) طى نامه اى نوشتم كه يكى از بستگان من دختر مرا خواستگارى كرده و كمى تُندخو است. حضرت در جواب فرمود: اگر اخلاقش بد است دخترت را به ازدواج او در نياور.»
سلامت جسمانى و روانى: اين شرط نيز جزء شرايط لازم يك همسر مناسب است؛ بنابراين چنانچه فرد مقابل به بيمارى جسمى لاعلاج يا بيمارى شديد روانى دچار باشد، ممكن است انتخاب او به عنوان همسر، تأمين كاركردها و اهداف مورد نظر ازدواج را با مشكل مواجه مى سازد؛ به همين دليل فقها در مواردى نقصان جسمانى و روانى را موجب فسخ ازدواج مى دانند.
البته جا دارد به اين نكته اشاره گردد كه گرچه نعمت تندرستى بزرگ ترين نعمت و امتياز است؛ امّا چه بسا خانواده هاى خوشبختى كه در آن يكى از همسران تندرست نيستند. موضوع مهم اين است كه قبل از ازدواج دو نفر به نواقص يكديگر آگاه گردند تا در صورت توافق اقدام به ازدواج نمايند.
شرافت و اصالت خانوادگى: رسول گرامى اسلام (صلّی الله علیه و آله) مى فرمايد:
«تَزَوَّجُوا فى الحِجْزِ الصالِحِ، فإنّ العِرْقَ دَسّاسٌ[5]؛ با زن صالح از خانواده خوب ازدواج كنيد؛ زيرا كه اخلاق پدر و مادر به فرزندان مى رسد.»
كلمه «اصالت» از «اصل» به معناى ريشه گرفته شده و در نظر گرفتن اصالت خانوادگى در ازدواج بدين معناست كه دختر و پسر از خانواده هايى باشند كه پدران و مادران شان مى كوشند از نظر اخلاقى و رفتارى براى فرزندان خود الگو بوده و فرزندان خود را به گونه اى تربيت كرده باشند كه پايبندى آنان به آبرو و حيثيت خانوادگى، هرگز آنان را در برخورد با دشوارى ها و سختى هاى زندگى از جاده درستى و راستى خارج نگرداند.
تأثير خانواده زن و شوهر بر فرزندان به عنوان ركن مهم تربيت و پرورش آنها تا حدى است كه ازدواج با فردى كه خود ويژگى هاى مناسبى دارد؛ ولى اعضاى خانواده او از صفات اخلاقى، باورهاى دينى و رفتارهاى مناسب برخوردار نيستند، آشكارا نهى شده است. امام صادق (عليه السلام) به نقل از پدرانش (عليهم السلام): پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به مردم فرمود:
«إيّاكُم وخَضْراءَ الدِّمَنِ، قيلَ: يا رسولَ اللّه، وما خَضراءُ الدِّمَنِ؟ قالَ: المَرأةُ الحَسناءُ فى مَنبِتِ السُّوءِ[6]؛ از خضراء الدمن (گياه روييده در خرابه) بپرهيزيد. گفته شد: اى رسول خدا! خضراء الدمن چيست؟ فرمود: زن زيبارويى كه در خانواده اى فاسد رشد كرده است».
عقل و فهم: عقل، به معنى زجر و منع است و از آنجا كه عقل، آدمى را از كارهاى نابخردانه باز مى دارد واژه «نهى» بر عقل اطلاق شده است.[7]
«إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي النُّهى[8]؛ به راستى در آنچه گفته شد، نشانه ها براى خردمندان است».
پختگى، صبورى، مصلحت انديشى، مداراى با ديگران و سنجيده گويى از جمله ويژگى هايى است كه مى تواند در اين زمينه مدنظر باشد. در واقع عقل همان نورافكنى است كه جاده زندگى را روشن مى كند و بايد زن و شوهر براى اداره زندگى و تربيت فرزندان به چنين نيرويى مجهز باشند. اميرالمؤمنين على (عليه السلام) فرمود:
«ايّاكُم و تزويجَ الحَمقاء، فانَّ صُحْبَتَها بَلاءٌ و ولَدَها ضياع[9]؛ از ازدواج با زنان كم عقل دورى كنيد، چرا كه همنشينى با آنها بلا است و فرزندان آنها دچار تباهى است.»
برخى از رفتارهاى عاقلانه (خردورزانه) كه شايسته است در انتخاب همسر بدان توجّه گردد، عبارتند از:
بهره بردن از تجربه ها: امام على (عليه السلام) فرمود: «العاقلُ مَن وعَظَتْهُ التَّجارِبُ[10]؛ عاقل كسى است كه تجربه ها او را موعظه كند».
هماهنگى رفتار و گفتار: «العاقِلُ مَن صَدَّقَ أقوالَهُ أفعالُهُ[11]؛ عاقل كسى است كه رفتارش گفتارش را تصديق كند».
كنترل بر گفتار: «العاقِلُ مَن عَقَلَ لِسانَهُ[12]؛ عاقل كسى است كه زبانش را به بند كشد».
ب. ملاكهاى درجه دوم
منظور از اين ملاك ها، مواردى است كه رعايت آن لازم نيست و بدون آنها نيز مى توان زندگى قابلى داشت؛ اما به هر مقدار اين ملاك ها رعايت شود موجب سازگارى بيشتر همسران مى شود. برخى از آنها عبارتند از:
تناسب اجتماعى و فرهنگى
نوع فرهنگ، طبقه اجتماعى، قوميت و مليت زوجين از جمله مواردى است كه شايسته است در انتخاب همسر بدان توجّه گردد؛ زيرا توافق و در پى آن تفاهم همسران در اين زمينه ها نقش مهمى در استحكام زندگى مشترك ايفا مى كند. در حقيقت هر قدر زن و شوهر از نظر اجتماعى به يكديگر نزديك تر باشند، سازگارى آنها پس از ازدواج آسان تر خواهد بود.
افرادى كه مسأله تربيت و تناسب خانوادگى براى آنها در رأس امور انتخاب همسر قرار دارد، نبايد هرگز با خانواده هايى كه احتمالا پایبند به ارزش هاى معنوى و هنجارهاى اجتماعى نيستند، ازدواج كنند. خانوادههاى مرفّه و طبقات اجتماعى بالا نيز بايد سعى كنند با خانواده هاى هم سطح خود ازدواج نمايند، وگرنه وضع اجتماعى متفاوت همسران نظير: خلق و خوى والدين، شغل آنان، محل تولّد و رشد خانواده، تعداد برادر و خواهر و وضعيت هر يك، شرايط زندگى پدر و مادر از نظر جدايى يا زندگى با هم مى تواند زمينه ساز برخى اختلافات بين همسران گردد.[13]
هماهنگى در زمينه فرهنگى نيز در ايجاد روابط سالم و سازنده بين همسران نقش مهمى دارد؛ زيرا هر خانواده فرهنگ ويژه اى دارد كه به امورى مانند نگرش خصوصى خانواده در رفتارها، سنت ها و شيوه ارتباط با ديگران مربوط مى شود. اگر زن و شوهر هنگام ازدواج، همانگونه كه كفو بودن در اعتقادات دينى را لحاظ نموده اند، كفو بودن در فرهنگ و سطح فكر را نيز مراعات كرده باشند، يعنى با خانواده اى ازدواج كنند كه در آن طرز فكرها و طرز تلقىها از امور، حوادث، آداب و رسوم، لباس پوشيدن و آرايش ظاهر، خلقيات و ارزش هاى مورد پسندشان شبيه به همديگر باشد، به دليل انديشه و زبان مشترك، اختلاف كمترى خواهند داشت.
به عنوان مثال اين افراد در مسائلى نظير تحصيل، كار و فعاليت اجتماعى زنان در عرصه هاى مختلف بر اساس مبانى و ارزش هاى اسلامى و معيارهاى قرآنى، به دور از تعصّبات فردى و جنسيتى به صراحت مواضع فكرى مشترك و مشابهى اعلام داشته با صداقت و صلابت، از جايگاه و منزلت زنان به عنوان آرامش گران كانون خانواده سخن مى گويند و بر اين باورند كه به هنگام ضرورت و بر حسب استطاعت، زنان آماده خدمت به جامعه در عرصه هاى تعليم و تربيت، بهداشت و درمانگرى خواهند بود. اينان هرگز تحصيل و تحقيق را در انحصار مردان نمى بينند و در ارتباطات اجتماعى، انتخاب شيوه زندگى و فرزند پرورى نيز آراء مشابهى دارند.[14]
كفويت در زيبايى
زيبايى و جذابيت ظاهرى به عنوان يكى از ملاك هاى مهم در پيوند ازدواج و استمرار استحكام آن مطرح است؛ زيرا زيبايى دوستى، امرى فطرى است و زيبايى همسر در حفظ و تقويت عفت و ايمان شريك زندگى اش تأثير دارد. اگر همسر فردى در نظر وى از حد نصاب كافى براى زيبايى برخوردار باشد، چشم، فكر و عمل وى متوجه ديگران نخواهد شد و حسرت زيبارويان بيگانه را نخواهد خورد، در نتيجه خداى ناكرده به سوى خيانت كشيده نخواهد شد، مگر آنكه از فطرت پاك خارج شده و از عفّت لازم برخوردار نباشد.
در تعاليم اسلامى به زيبايى چهره، زيبايى اندام و زيبايى موها توصيه شده است:
«…مَا أَفَادَ رَجُلٌ بَعْدَ الْإِيمَانِ خَيْراً مِنِ امْرَأَةٍ ذَاتِ دِينٍ وَ جَمَالٍ تَسُرُّهُ إِذَا نَظَرَ إِلَيْهَا وَ تُطِيعُهُ إِذَا أَمَرَهَا وَ تَحْفَظُهُ فِي نَفْسِهَا وَ مَالِهِ إِذَا غَابَ عَنْهَا»[15]؛ پس از نعمت ایمان هیچ خیری برای مرد بالاتر از این ارزانی نشده است که دارای زنی دین باور و زیباروی باشد که هرگاه به او بنگرد به سرور آید و دستور او را اطاعت کرده و در غیبتش نسبت به خود و مال او از حریم او پاسداری کند.
«قُلْتُ لِأَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع الرَّجُلُ يرِيدُ أَنْ يتَزَوَّجَ الْمَرْأَةَ يتَأَمَّلُهَا وَ ينْظُرُ إِلَى خَلْفِهَا وَ إِلَى وَجْهِهَا قَالَ نَعَمْ لَا بَأْسَ بِأَنْ ينْظُرَ الرَّجُلُ إِلَى الْمَرْأَةِ إِذَا أَرَادَ أَنْ يتَزَوَّجَهَا ينْظُرَ إِلَى خَلْفِهَا وَ إِلَى وَجْهِهَا»[16]؛ به امام صادق علیه السلام گفتم: مردی که می خواهد با زنی ازدواج کند آیا می تواند در در هيكل و خلقت او و به پشت سر و صورتش، نگاه كند؟ امام علیه السلام فرمود: آری! وقتي كه اراده تزويج دارد، نگاهش به مورد سؤال ها عيب ندارد!
«إِذَا أَرَادَ أَحَدُكُمْ أَنْ يتَزَوَّجَ الْمَرْأَةَ فَلْيَسْأَلْ عَنْ شَعْرِهَا كَمَا يسْأَلُ عَنْ وَجْهِهَا فَإِنَّ الشَّعْرَ أَحَدُ الْجَمَالَيْنِ»[17]؛ هر وقت یکی از شما، بخواهد، ازدواج کند، از اوصاف موی سر زن نیز سؤال کند همچنانکه از چگونگی رخسار او می پرسد. چون که موی زن یکی از دو زیبایی (مو و صورت) اوست.
امّا ناگفته نماند كه زيبايى يك معيار و اندازه معين و قانون استاندارد ندارد، بلكه تا حدودى به سليقه افراد بستگى دارد تا جايى كه حتى ممكن است فردى در نظر كسى زيبا باشد و در نظر ديگرى زشت. از سوى ديگر زيبايى فقط به زيبايى ظاهرى محدود نمى گردد، بلكه برخى از خصلت ها نظير صداقت، ايثار، محبّت و… نيز جزء زيبايى هاى مورد نظر در مقوله انتخاب همسر و ازدواج هستند كه در ميزان صميميت آنها تأثيرگذارند.
تحصيلات
ميزان تحصيلات هر فردى در زندگى او نقش مثبت و سازنده اى مى تواند داشته باشد؛ زيرا اقل قضيه آن است كه فرد را به دليل فراگيرى علمى در زمينه هاى گوناگون و كسب آگاهى هاى بيشتر، از انجام و يا بروز رفتارهاى نامناسب باز مى دارد و علاوه بر اين، تعيين كننده جايگاه وى در جامعه است.[18] سطح تحصيلات مى تواند در زندگى همسران نيز تأثيرگذار باشد و نقش مهمّى در پايدارى و خوشبختى خانوادگى ايفا نمايد؛ زيرا مقدار تحصيل معمولا به مقام اجتماعى شخص مربوط است و تفاوت زياد تحصيلات بين همسران ممكن است، سبب ايجاد احساس حقارت و آزردگى شود.
مشكل ديگرى كه نشأت گرفته از اختلاف سطح تحصيلات بين زن و شوهر است، عدم درك صحيح طرفين از يكديگر مى باشد. ديدگاه فرد تحصيلكرده ممكن است نسبت به شرايط اطراف خود خيلى واقع بينانه تر باشد تا همسر خود؛ زيرا او مسلماً آگاهى بيشترى نسبت به مسائل اطراف خود دارد، ولى همسرش اگر هم پا و هم سطح او نباشد، طرز تفكرى كاملا متفاوت نسبت به مسائل گوناگون خواهند داشت و بر همان اساس، واكنش آنها نسبت به اين مسائل هم متفاوت خواهد بود.[19]
حقيقت آن است كه هم سطح بودن تحصيلات به تنهايى ملاك رضايت زوجين و موفقيت ازدواج آنها نيست؛ ولى نبايد از نظر دور داشت كه عوارض و پيامدهايى كه ممكن است از اين اختلاف سطح تحصيلى ناشى شود، مى تواند بر ميزان تفاهم و حتى روابط عاطفى ميان زوجين تأثيرگذار باشد. اگر همراه با اين تفاوت، تفاوت هاى ديگرى نظير تفاوت در ميزان درآمد و اشتغال نيز وجود داشته باشد ـ در جوامعى همچون كشور ما ميزان تحصيلات تا حد زيادى تعيين كننده نوع اشتغال افراد و به دنبال آن ميزان درآمد مى باشدـ آنگاه تأثير تفاوت مدارك تحصيلى بيشتر مشهود خواهد بود؛ زيرا در چنين مواردى امكان دارد اختلافاتى كه به تفاوت مدرك تحصيلى مربوط نيست هم به اين عامل نسبت داده شود.
در هر حال، تحصيلات زوجين و همسانى يا كم بودن اختلاف سطح تحصيلى آنها، مى تواند به ايجاد توافق ميان زن و شوهر كمك كند.[20]
تناسب سن
تناسب سنى تا حدودى تشابه انتظارات و نيازهاى همسران را در پى دارد، به همين دليل شايسته است دختر و پسرى كه مى خواهند با هم ازدواج كنند از لحاظ سنى تناسب داشته باشند و فاصله سنى زيادى بين آنها نباشد؛ زيرا اختلاف سنى زياد موجب تفاوت در دوره رشدى آنها و در نتيجه تفاوت در علاقه ها، سرگرمى ها و طرز نگرش و بينش آنها نسبت به مسائل زندگى مى گردد. «فاصله سنى مطلوب بين دختر و پسر تقريباً بين 3 تا 7 سال است؛ يعنى پسر بزرگ تر باشد».[21]
تفاوت سنى تنها ملاك رضايت زوجين و موفقيت ازدواج آنها نيست؛ ولى نبايد
از نظر دور داشت كه عوارض و پيامدهايى كه ممكن است از اين اختلاف سنى ناشى شوند،
مى تواند بر ميزان تفاهم و روابط عاطفى ميان زوجين تأثير بگذارد. اگر همراه با
اين تفاوت سنى، تفاوت هاى ديگرى (تفاوت هاى تحصيلى، فرهنگى، اعتقادى، اقتصادى و
يا تفاوت در سن عقلى) نيز وجود داشته باشد، آنگاه تأثير تفاوت سنى بيشتر مشهود
خواهد بود و در چنين مواردى امكان دارد اختلافاتى كه به تفاوت سنى مربوط نيست هم
به اين عامل نسبت داده شود.[22]
[1]. محمد محمدى رى شهرى، ميزان الحكمه، ج 5، ص 90، ح 8045
[2]. محمدبن يعقوب كلينى، كافى، ج 5، ص 332، ح 1
[3]. محمدباقر مجلسى، بحارالأنوار، ج 100، ص 235، ح 19
[4]. محمدبن على بن حسين بن بابويه (صدوق)، من لا يحضره الفقيه، ج 3، ص 409، ح 4428
[5]. محمد محمدى رىشهرى، ميزان الحكمه، ج 5، ص 91، ح 8046
[6]. همان، ج 5، ص 93، ح 8058
[7]. مجمع البحرين، ج 3، ص 1841
[8]. طه، آيه 128
[9]. محمدبنحسن حرّ عاملى، وسائل الشيعه، ج 20، ص 84، ح 25094
[10]. محمد محمدى رىشهرى، ميزان الحكمه، ج 2، ص 185، ح 2463
[11]. همان، ج 7، ص 506، ح 13533
[12]. همان، ح 13535
[13]. امير ملك محمودى، راهنماى ازدواج، آنچه يك پسر و دختر درباره انتخاب همسر بايد بدانند، ص 138- 137
[14]. غلامعلى افروز، همسران برتر، ص 67- 66 با تلخيص
[15]. حسين نورى، مستدرك الوسائل، ج 14، ص 169، ح 16404
[16]. محمد بن يعقوب كلينى، الكافى، ج 5، ص 365، ح 3
[17]. محمدباقر بحارالأنوار، ج 100، ص 237، ح 36
[18]. حسين عسكرى، نقش بهداشت روان در ازدواج، ص 263
[19]. سعيد شاملو، بهداشت روانى، ص 64
[20]. باقر ساروخانى، مقدمه اى بر جامعه شناسى خانواده، ص 61
[21]. حسين دهنوى، گلبرگ زندگى، ص 37.
[22]. دفتر 56 پرسش ها و پاسخ های دانشجویی، مشاور همراه، ص82
