جواب به چند پرسش درباره ثبوت اوّل ماه
رؤیت هلال
س: راه های ثبوت اوّل ماه رو به طور مختصر بیان کنید؟
ج: اوّل ماه از چند راه ثابت می شود:
1. خود انسان ماه را ببیند 2. دو مرد عادل شهادت بدهند که ماه را دیده اند 3. عده ای که از گفته آنان یقین پیدا می شود، بگویند ماه را دیده اند 4. سی روز از اوّل ماه شعبان بگذرد 5. حاکم شرع (مجتهد جامع شرایط) حکم کند که اوّل ماه است.[1]
تبصره: آیت الله سیستانی و آیت الله وحید خراسانی معتقدند با حکم حاکم اوّل ماه ثابت نمی شود.
س: علّت اختلاف نظر مراجع تقلید، در اعلام اوّل ماه رمضان و عید فطر چیست؟ آیا در گذشته این اختلاف بوده است؟
ج: اختلاف نظر مراجع تقلید در ثبوت اوّل ماه، امری نیست که تازه به وجود آمده باشد؛ بلکه در گذشته نیز این مسئله، در نزد ایشان مورد فکر و نظر بوده است.
عوامل متعددی باعث اختلاف نظر گردیده است که موارد ذیل را می توان از مهم ترین آنها دانست:
1. اعتبار اتحاد افق؛ عده ای بر این باورند که اگر هلال ماه، در نقطه ای از کره زمین دیده شود ـ که افق در آنجا با جاهای دیگر تفاوت داشته باشد ولی در شب مشترک باشند ـ اول ماه در آن مکان ها ثابت می شود. در مقابل این نظریه، فقهایی هستند که اتحاد در افق را معتبر می دانند و معتقدند: اگر هلال ماه در شهری دیده شود که افق آن با شهر یا کشور دیگر اختلاف داشته باشد، اول ماه از نظر شرعی برای شهر دوم ثابت نمی شود. بدیهی است طبق نظر اول به طور معمول، اول ماه یک روز زودتر ثابت می شود.
2. اعتبار حکم حاکم؛ حجیت و نفوذ حکم حاکم میان فقها، نظری مشهور است؛ ولی برخی از آنان، حکم حاکم را در رؤیت هلال ماه معتبر نمی دانند.
3. شهادت بینه نزد حاکم؛ گاه مجتهد جامع شرایط، از شهادت کسانی که ماه را دیده اند اطمینان پیدا می کنند و بر این اساس ثبوت اول ماه را اعلام می دارند. چه بسا ممکن است به جهت فقدان برخی شرایط، برای مجتهد دیگری این اطمینان حاصل نشده باشد.
اختلاف فقیهان در امور یاد شده، به جهت اختلاف در یک سری از مبانی نظری و اصول فکری است که آرا و افکار متفاوتی را بر می تابد. نظریه پردازی مختلف در ادبیات و اصول فقه، برداشت متفاوت از آیات و روایات و اختلاف نظر در سند احادیث و شناخت راویان، به طور طبیعی موجب تفاوت در بعضی از فتاوا می شود.
س: شما می گویید اگر دو نفر عادل شهادت بدهند کافی است؛ آیا اعلام عید از سوی چند مرجع، به اندازه دو نفر عادل نیست؟
ج: کسی منکر عدالت مراجع نیست. آنچه گفته شده، آن است که دو نفر عادل، شهادت دهند که خودشان ماه را دیده اند؛ ولی مراجع معظم خودشان ماه را نمی بینند؛ بلکه از گفته دیگران اطمینان به رؤیت پیدا می کنند و این دو جهت با هم تفاوت می کند و شهادت بر شهادت ـ که شهادت علمی نامیده می شود ـ در این مورد اعتبار شرعی ندارد.[2]
س: با توجه به اینکه هر سال در ثبوت اول ماه رمضان، دچار اختلاف می شویم، تکلیف شب قدر چه می شود؟
ج: برای انجام اعمال شب قدر کافی است هر کس در مسئله رؤیت هلال، به دیدگاه مرجع تقلید خود یا حکم حاکم و یا اطمینان شخصی خود، عمل کند و سه شب را به احیا و شب زنده داری بپردازد در این صورت به طور حتم خداوند او را از ثواب و پاداش معین شده، محروم نمی سازد و به احتمال قوی شب قدر را نیز درک می کند. برای درک حتمی شب قدر و فیوضات و برکات آن، بهتر است شش شب را احیا نماید تا آن شب بزرگ و با عظمت و مخفی درک گردد. شاهد این امر، روایات منقول از معصوم (علیه السّلام) است.[3]
س: اگر بین مراجع تقلید در ثبوت عید فطر، اختلاف پیش آمد، وظیفه مکلف چیست؟ آیا هر مقلد باید به نظر مرجع تقلید خود مراجعه کند؟
ج: همه مراجع: در ثبوت اول ماه تقلید راه ندارد. بلکه اگر شخص از گفته و اعلام نظر مرجع تقلید، اطمینان به رؤیت ماه پیدا کند، باید روزه خود را افطار کند و اگر شک داشت، باید آن روز را روزه بگیرد.[4]
محاسبات تقویمی
س: آیا اوّل ماه بر اساس تقویم محاسبات منجمان ثابت می شود؟
ج: همه مراجع: خیر، ثابت نمی شود؛ مگر آنکه انسان از گفته آنان اطمینان پیدا کند.[5]
رؤیت هلال در سفر
س: افرادی که برای کار به کشورهای حوزه خلیج فارس می روند، با توجه به اینکه در آنجا اوّل ماه، یک روز زودتر اعلام می شود؛ تکلیف روزه آنان در ماه رمضان و عید فطر باید بر مبنای کدام محل باشد؟
ج: همه مراجع: اگر از راه های شرعی و معتبر اوّل ماه در آنجا ثابت شود، باید بر مبنای محلی که هلال رؤیت می شود، عمل کنند.[6]
اختلاف افق
س: اگر هلال ماه عربستان دیده شود، آیا برای ایران نیز اوّل ماه ثابت می شود؟
ج: همه مراجع (به جز آیات عظام تبریزی، صافی و نوری و وحید خراسانی): خیر، برای ایران اوّل ماه ثابت نمی شود.[7]
آیات عظام تبریزی، صافی، فاضل، نوری و وحید خراسانی: اگر از راه های شرعی و معتبر ثابت شود، برای ایران نیز اوّل ماه ثابت می شود.[8]
تبصره: دیدگاه آیات عظام آیات عظام تبریزی، صافی، فاضل، نوری و وحید خراسانی بر اساس آن است که اشتراک در شب بین مناطق مختلف جهت ثبوت اوّل ماه کفایت می کند و لازم نیست اتحاد افق داشته باشند.
س: اگر هلال ماه رمضان یا شوال، در کشوری دیده شود ـ که آنها یک یا دو ساعت با شهر ما تفاوت دارد ـ آیا اوّل ماه برای ما هم ثابت می شود؟
ج: آیات عظام امام ، بهجت ،خامنه ای ، صافی و مکارم: اگر در شهر یا کشوری که ماه در آن دیده شده از بلاد شرقی باشد، اوّل ماه ثابت می شود و اگر از بلاد شرقی نباشد (مانند عربستان)، اوّل ماه ثابت نمی شود.[9]
آیات عظام تبریزی، صافی، فاضل، نوری و وحید خراسانی: اگر در شب مشترک باشند، اوّل ماه ثابت می شود؛ هرچند در افق یکی نباشند و از بلاد شرقی نباشند.[10]
تبصره1: به عنوان مثال کشور افغانستان در بخش شرقی ایران قرار دارد ؛ اگر ماه در آنجا دیده شود، برای کشور ایران نیز ثابت می شود و یا اگر ماه در شهر مشهد دیده شود، برای شهر تهران نیز ثابت می شود.
تبصره2: باید رؤیت هلال در آنجا از راه های شرعی و معتبر ثابت شود، تا برای کشور ما نیز اوّل ماه ثابت شود.
س: اگر هلال ماه در عراق دیده شود، آیا برای ساکنان تهران نیر اوّل ماه ثابت می شود؟
ج: آیات عظام امام ، بهجت ، سیستانی ، خامنه ای ، مکارم و نوری: با توجه به اینکه اختلاف افق بین این دو مکان، کم و ناچیز است (تقریباً ده دقیقه) ، اوّل ماه برای ساکن تهران ثابت می شود.[11]
آیات عظام تبریزی ، صافی ، نوری و وحید خراسانی: آری اوّل ماه برای آنان ثابت می شود.[12]
اتحاد افق
س: منظور از اتحاد افق چیست؟
ج: شهرهایی که از نظر علم هیئت در یک طول جغرافیایی (نصف النهار) قرار گرفته باشند، هم افق می نامند. بنابراین اگر در یکی از این شهرها ماه دیده شود و مانعی مانند ابر در کار نباشد، در شهرهایی که در طول آن قرار دارد، نیز دیده می شود. [خامنه ای، اجوبة الاستفتاءات، س838 ؛ توضیح المسائل مراجع،، م 1735]
حکم حاکم
س: آیا حکم حاکم شرع، در ثبوت اوّل ماه، برای غیر مقلّدان او نیز حجت است؟
ج: همه مراجع (به جز آیت الله سیستانی و وحید خراسانی): آری، حکم حاکم شرع در ثبوت اوّل ماه، برای همه حجت است و باید به حکم او عمل کنند؛ مگر آنکه بفهمند حاکم شرع اشتباه کرده است.[13]
آیت الله سیستانی: اول ماه با حکم حاکم ثابت نمی شود.[14]
آیت الله وحید خراسانی: بنابر احتیاط واجب، اوّل ماه به حکم حاکم شرع ثابت نمی شود.[15]
س: منظور از حاکم و حکم او در مسئله رؤیت ماه چیست؟
ج: «حکم»، عبارت است از انشای مجتهد جامع شرایط، از روی موازین شرعی در موضوعات جزئی؛ از قبیل: ثبوت اول ماه، تعیین سرپرست، تعیین متولی، رفع خصومت بین مردم و… این حکم، بر تمامی مکلّفان ـ حتی مجتهدان ـ حجت است و همه باید از این حکم پیروی و اطاعت کنند و هیچ مجتهدی نمی تواند حکم او را نقض کند؛ مگر آنکه به اشتباه و خطای او پی ببرد. منظور از حکم، صرف خبر و اعلام نیست؛ بلکه باید لفظ «حَکمتُ» و مانند آن به کار رود. منظور از حاکم در رساله های عملیه، همان مجتهد جامع الشرایط فتوا است. [مبانی تکملة المنهاج، کتاب القضاء، ص3 ؛ التنقیح فی شرح العروة الوثقی، کتاب الاجتهاد و التقلید، م57 و 68 ؛ العروة الوثقی، م57 ؛ توضیح المسائل مراجع،، م7]
حاشیه (فلاح)
اگر حاکمی رؤیت هلال اول ماه را با چشم مسلح حجت بداند و طبق اخباری که توسط ستاد استهلال دفترشان به ایشان رسیده حکم به اول ماه بکند این حکم برای مقلدین مراجع دیگر که رؤیت را با چشم مسلح حجت نمی دانند نافذ نمی باشد [دفتر آیت الله وحید خراسانی]
اخبار عادل
س: اگر چند نفر عادل شهادت بدهند که دو نفر عادل ماه را دیده اند؛ آیا اوّل ماه رمضان یا شوال ثابت می شود؟
ج: همه مراجع: خیر، باید دو نفر عادل خودشان برای انسان شهادت بدهند که ماه را دیده اند و اگر رؤیت ماه با واسطه نقل کنند، کافی نیست؛ مگر آنکه از گفته آنان، اطمینان به رؤیت هلال پیدا شود.[16]
چشم مسلح
س: آیا رؤیت ماه به وسیله چشم مسلح و تلسکپ ها و وسایل نجومی، اعتبار دارد؟
ج: همه مراجع (به جز آیات عظام بهجت، خامنه ای و فاضل): خیر، مگر آنکه از این راه برای شخص اطمینان پیدا شود که اوّل ماه است.[17]
آیات عظام بهجت، خامنه ای و فاضل: آری، اوّل ماه به وسیله چشم مسلح و تلسکوپ و یا وسایل نجومی، ثابت می شود.[18]
[تذکر1: اطمینان از هر طریقی برای مکلّف حاصل شود حجّت است. اما اگر فردی مقلد مرجعی باشد که یکی از راه های اطمینان به ثبوت اوّل ماه را جایز نداند این اطمینان از اعتبار خود ساقط می شود. به عنوان مثال فردی مقلد مرجعی است که ثبوت اوّل ماه را از طریق چشم مسلح جایز نمی داند و این فرد از طریق چشم مسلح ماه را می بیند و اطمینان به اوّل ماه پیدا می کند اما این اطمینان او از اعتبار ساقط است زیرا از راهی به این اطمینان رسیده که مرجع او جایز نمی داند.
تذکر2: اگر فردی مقلد مرجعی باشد که حکم حاکم در ثبوت اوّل ماه را قبول دارد اما ثبوت اوّل ماه را با چشم مسلح خالی از اعتبار می داند. در این صورت اگر برای حاکم از طریق چشم مسلح علم به ثبوت اوّل ماه شود و حکم به اوّل ماه کند واجب است بر مقلد چنین مرجعی ـ که حکم حاکم را قبول دارم لکن دیدن با چشم مسلح را بی اعتبار می داند ـ به حکم حاکم شرع عمل کند.]
حدس و گمان
س: اگر از گفته عده ای حدس بزنیم که فردا عید فطر است، آیا می توانیم روزه بگیریم؟
ج: همه مراجع: تا هنگامی که برای شخص اطمینان پیدا نشود که فردا عید فطر و اوّل شوّال است، نمی تواند روزه را افطار کند[19].[20]
[1]. توضح المسائل مراجع، مسئله 1730.
[2]. العروة الوثقی، ج2، الصوم، طریق ثبوت الهلال، مسئله 1.
[3]. من لا یحضره الفقیه، ج2، باب الغسل فی اللیالی المخصوصه، ص159.
[4]. العروة الوثقی، ج2، الصوم، طریق ثبوت الهلال، مسئله1.
[5]. توضیح المسائل مراجع، مسئله 1732 ، آیت الله وحید خراسانی، توضیح المسائل، مسئله 1740.
[6]. العروة الوثقی، ج2، فصل فی طریق ثبوت الهلال.
[7]. توضیح المسائل مراجع، مسئله 1735 ؛ آیت الله خامنه ای، اجوبةالاستفتاءات، سؤال 837 و 839.
[8]. توضیح المسائل مراجع: مسئله 1735 ؛ آیت الله وحید خراسانی، توضیح المسائل ، مسئله 1743 و دفتر: آیت الله فاضل.
[9]. توضیح المسائل مراجع: مسئله 1735 ؛ آیت الله خامنه ای ، اجوبة الاستفتاءات، سؤال 837 و 839.
[10]. توضیح المسائل مراجع: مسئله 1735 ؛ آیت الله وحید خراسانی، توضیح المسائل ، مسئله 1743.
[11]. توضیح المسائل مراجع: مسئله 1739؛ 1735 آیت الله خامنه ای ، اجوبة الاستفتاءات، سؤال 837 و 839.
[12]. توضیح المسائل مراجع: مسئله 1735 ؛ آیت الله وحید خراسانی، توضیح المسائل ، مسئله 1743.
[13]. توضیح المسائل مراجع، مسئله 1731؛ آیت الله خامنه ای ، اجوبة الاستفتاءات، سؤال842 و 843 ؛ آیت الله بهجت (ره)، وسیلة النجاة، ج1، مسئله 1162.
[14]. آیت الله سیستانی، توضیح المسائل، مسئله 1731.
[15]. آیت الله وحید خراسانی، توضیح المسائل، مسئله 1739.
[16]. العروة الوثقی، ج2، الصوم، طریق ثبوت الهلال، مسئله1.
[17]. دفتر: همه مراجع.
[18]. دفتر: آیات عظام بهجت، خامنه ای و فاضل.
[19]. توضیح المسائل مراجع، مسئله 1730 ؛ آیت الله وحید خراسانی، توضیح المسائل، مسئله 1738.
[20]. به نقل از احکام روزه ، سیّد مجتبی حسینی، ص95 الی102.
سلام علیکم
خسته نباشید
خیلی سایت خوبی دارید
در مورد نکته پایانی که نوشته بودید، بسیار از مراجع که حکم حاکم را صحیح میدانند، مشروط به این میکنند که جامع الشرایط باشد و در مبادی اش نیز خطا نداشته باشد. لذا در جایی که مرجع من چشم مسلح را قبول ندارد و حاکم شرع با چشم مسلح حکم کند، بی فایده است
[پاسخ]
حمیدرضا پاسخ در تاريخ تیر 19ام, 1393 5:20 ب.ظ:
سلام علیکم.
تشکر از لطف شما!
بله بنده هم به این نکته اشاره کردم!
[پاسخ]
سلام بر شما
سایت جالبی دارید. من از طریق یکی از دوستانم با آن آشنا شدم
بنده در زمینه ی نجوم و ستاره شناسی کار می کنم. در زمینه اثبات اول ماه و رویت هلال از لحاظ فقهی بسیار جامع و کامل و منظم و کارآمد است. واقعا از شما ممنونم. حتماً با ذکر منبع از این مطلب استفاده خواهم کرد.
ان شاءالله در پناه مولا صاحب الزمان ارواحنا فداه، موفق به خدمت گزاری خالصانه به آستان اهل بیت علیهم السلام باشید.
ممنون
التماس دعا
[پاسخ]
حمیدرضا پاسخ در تاريخ تیر 30ام, 1393 1:08 ب.ظ:
سلام.
تشکر از لطف شما
[پاسخ]