بسم الله الرحمن الرحیم

دانستن احکام شرعی یکی از مسائل ضروری و از جمله واجبات زندگی ما مسلمانان است به همین دلیل تصمیم گرفتم در ادامه مطالب احکام شرعی مجموعه ی “احکام جامع اعتکاف” مطابق با فتوای ده تن از مراجع عظام تقلید را تقدیم بینندگان وبگاهم کنم.

قبل از مطالعه متن پرسش و پاسخ ها دانستن چند نکته ضروری است:

1ـ برای درج این مطلب از نرم افزار “پرسش ها و پاسخ های دانشجویی” که توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی تهیه شده استفاده کردیم اما برای ویرایش متن این مجموعه وقت زیادی صرف شده لذا انتظار می رود بینندگان عزیز و دوستان سایبری حق کپی رایت را رعایت کنند.

۲ـ در این مجموعه به 70 پرسش مبتلابه در ارتباط با احکام اعتکاف پاسخ داده شده است.

۳ـ در تنظیم این متن، نظر حضرت امام خمینی ـ قدس سرّه ـ به عنوان اوّلین فتوا آمده و فتاوای دیگر مراجع بزرگوار ـ که نامشان به ترتیب حروف الفبایی در ذیل می آید ـ پس از آن ذکر گردیده است.

حضرت آیت الله حاج شیخ محمد تقی بهجت  ـ حضرت آیت الله حاج شیخ میرزا جواد تبریزی ـ حضرت آیت الله حاج سید علی حسینی خامنه ای ـ حضرت آیت الله حاج سید على حسینى سیستانى ـ حضرت آیت الله حاج شیخ لطف الله صافی گلپایگانی ـ حضرت آیت الله حاج شیخ محمد فاضل لنکرانی ـ حضرت آیت الله حاج شیخ حسین نوری همدانی ـ حضرت آیت الله حاج شیخ ناصر مکارم شیرازی ـ حضرت آیت الله حاج شیخ حسین وحید خراسانی.

۴ـ در این متن تنها به ذکر اسامی مراجع بزرگوار به اختصار اکتفا شده است، لذا از ساحت آن بزرگوارن پوزش می طلبیم و از درگاه خداوند متعال برای ایشان، دوام عزت و سلامتی مسألت داریم.

۵ـ این مجموعه را از کتاب « احکام اعتکاف‏» تألیف محقق گرانقدر حجه الاسلام سیّد مجتبی حسینی ـ زید عزّه ـ مطابق با جلد ۳4 از مجموعه کتاب های پرسش ها و پاسخ های دانشجویی است اقتباس کردیم.

اعتكاف و جايگاه آن‏

مفهوم اعتكاف‏

1: اعتكاف به چه معنا است؟

«اعتكاف» در لغت از ماده عَكَفَ به معناى توقف در جايى است[1] و در اصطلاح فقه، عبارت است از: «ماندن حداقل سه روز در مسجد، به قصد عبادت خداوند با شرايطى خاص».

2: آيا در قرآن آيه ‏اى درباره اهميت اعتكاف وجود دارد؟

بايد دانست كه اصل اعتكاف يك عبادت مستحب است كه با نذر، عهد، قسم، اجاره و مانند آن واجب مى‏ شود.[2] اين عبادت بايد با قصد قربت انجام گيرد. شخص مؤمن با قصد قربت سه روز در مسجد مى ‏ماند و روزه مى ‏گيرد و جز براى امر ضرورى از آن خارج نمى‏ شود و صرف توقف و ماندن در خانه خدا بدون قصد، اعتكاف محسوب نمى ‏شود.

هرچند واژه اعتكاف با اين شكل و قالب در قرآن به چشم نمى ‏خورد ولى ريشه و ساير مشتقات آن در نه آيه[3] به كار رفته است كه تنها يك مورد آن در معناى اصطلاحى اعتكاف بوده است».[4] خداوند متعال مى‏فرمايد: «ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاكِفُونَ فِي الْمَساجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آياتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ»[5]؛ سپس روزه را تا شب تكميل كنيد و در حالى كه در مساجد به اعتكاف پرداخته ‏ايد، با زنان آميزش نكنيد. اين مرزهاى الهى است پس به آن نزديك نشويد. خداوند اين چنين آيات خود را براى مردم روشن مى ‏سازد. باشد كه پرهيزكار گردند.

اسلام عزلت و انزواى كامل از مردم را روان نداشته است، زيرا اين امر مسئوليت انسان را در زندگى و نقشى كه بايد در اصلاح آن داشته باشد از ميان مى‏ برد؛ ولى عزلت جستن موقت و كوتاه ‏مدت، امرى پسنديده و براى ادامه زندگى به انسان نيرو مى‏ دهد. از اين رو اعتكاف كه يكى از اين روش ‏هاست، مورد سفارش اسلام است.[6] «اعتكاف»، استحباب و فضيلت فراوان دارد و صفاى خاصى به روح و جان مى‏ بخشد.

پيشينه اعتكاف‏

3: اعتكاف از چه زمانى آغاز شد؟

قرآن مى‏ فرمايد: «وَ عَهِدْنا إِلى‏ إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْعاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ»[7]؛ و ما به ابراهيم و اسماعيل امر كرديم كه خانه مرا براى طواف كنندگان و مجاوران و ركوع كنندگان و سجده كنندگان، پاك و پاكيزه كنيد.

مراسم اعتكاف، به زمان حضرت ابراهيم عليه السلام بر مى‏ گردد و بعد از او، در بعضى از شريعت‏ ها و در زندگى برخى از صالحان ـ حضرت مريم و زكريا عليهم السلام ـ به چشم مى‏ خورد. با ظهور دين اسلام، اين امر شكل تازه ‏اى به خود گرفت و در ميان مسلمانان، به عنوان يك عبادت مستحب با آداب و شرايط خاص رايج شد.

پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله همه ساله در ماه رمضان ـ به ويژه دهه آخر آن ـ اعتكاف مى ‏كرد و دستور مى ‏داد رختخوابش را برچينند و چادرى در مسجد بر پا كنند و هميشه مى ‏فرمود: «ده روز اعتكاف در ماه رمضان، برابر با دو حج و دو عمره است».[8]

امام حسن و امام حسين عليهما السلام نيز به سنت اعتكاف عمل نموده و آن را زنده نگاه مى ‏داشتند.

در حديث آمده كه امام حسن عليه السلام با آنكه در حال اعتكاف بودند، براى رفع حاجت برادر دينى خود اقدام و او را از مشكل مالى نجات دادند.[9] امام صادق عليه السلام نيز مانند نبى اكرم صلى الله عليه و آله در مسجدالنبى معتكف مى ‏شدند.[10] اعتكاف در دوران غيبت امام زمان علیه السلام نيز ادامه داشته به ويژه در عصر صفوى كه در سايه تلاش ‏هاى عالمان دينى در شهرهاى ايران رونق خاصى يافته است[11] و اكنون در بسيارى از شهرهاى كشورمان در روزهاى 13، 14 و 15 ماه رجب (ايام البيض) برگزار مى ‏شود.

4: چرا در عصر ما اعتكاف در ماه رجب انجام مى ‏گيرد در حالى كه روايات فضيلت زمان اعتكاف را منحصر در ماه رمضان برشمرده است؟

ترديدى نيست كه در هر زمانى كه روزه صحيح باشد، اعتكاف نيز صحيح است؛ ولى از متون دين استفاده مى‏ شود كه بهترين زمان براى انجام آن، ماه رمضان به ويژه دهه آخر آن است. اعتكاف در ماه رجب، هر چند در متون دينى به صورت صريح و روشن يافت نمى ‏شود، اما در برخى روايات آمده «برآورده كردن نياز برادر مؤمن بهتر است از دو ماه روزه پى در پى در مسجدالحرام و دو ماه اعتكاف در آن مكان مقدس».[12]

در اين حديث به طور ضمنى اعتكاف در ماه‏ هاى حرام از جمله ماه رجب، يادآورى شده است. افزون بر آن، خصوص ايام‏ البيض ماه رجب سفارش فراوان به روزه داشتن، دعا كردن و برآورده شدن حاجات و مانند آن شده است و شايد اين امر نيز باعث اهميت اعتكاف در ماه رجب گرديده است، لذا اين گفته برخى نويسندگان كه در خصوص ماه رجب روايتى يافت نشده، صحيح به نظر نمى‏ رسد.[13]

5. آداب و مستحبات اعتكاف را بيان كنيد؟

آداب اعتكاف بر سه دسته است؛ برخى واجب و برخى حرام و دسته ‏اى نيز مستحب مى ‏باشد. دو قسم اول در شرايط و محرمات اعتكاف بيان مى ‏شود.

اما كارهايى كه انجام آن بر معتكف مستحب است عبارتند از:

تلاوت قرآن، خواندن نماز، ذكر و ياد خدا، دعا، تعليم و تعلم، ترك سخن در امور دنيوى.[14] در حديث آمده كه نبى ‏اكرم صلى الله عليه و آله در سفارش به ابوذر فرمود: «اى اباذر! هرگونه نشست و توقفى در مسجد لغو و بيهوده است، مگر سه چيز: قرائت قرآن، ياد خدا، پرداختن به مسائل علمى.[15]

فلسفه اعتكاف‏

6: فلسفه اعتكاف چيست؟

 «اعتكاف»، حكمت‏ ها و فوايد فراوانى دارد كه بخشى از آنها عبارت است از: ايجاد زمينه مناسب براى انديشه و تفكّر؛ فراهم آمدن زمينه توبه و بازگشت؛ فراهم شدن فرصت نيايش، نماز و تلاوت قرآن؛ فراهم شدن دوره ‏اى كوتاه براى محاسبه نفس و خودسازى (كه حداقل سه روز طول مى‏ كشد و انسان را از حاكميت غريزه‏ ها، عادت‏ ها و اشتغالات معمول زندگى آزاد مى ‏سازد.)

اقسام اعتكاف‏

7: اعتكاف واجب است يا مستحب؟

همه مراجع: اعتكاف در اصل، يك عمل مستحبى است؛ ولى ممكن است به سببى ـ مانند نذر، عهد يا قسم ـ واجب شود. به عنوان مثال انسان نذر مى ‏كند يا با خداى خود عهد مى ‏بندد كه اگر در فلان كار، موفق شد، يا از فلان بيمارى شفا پيدا كرد، چند روز در مسجد معتكف شود.[16]

زمان اعتكاف‏

8: آيا در هر زمان كه بخواهيم مى ‏توانيم، معتكف شويم يا زمان خاص دارد؟

همه مراجع: در هر زمان كه روزه صحيح باشد، اعتكاف نيز صحيح است.

اعتكاف زمان خاصى ندارد؛ ولى بهترين زمان براى انجام آن، ماه مبارك رمضان به ويژه دهه آخر آن است.[17]

شرايط اعتكاف‏

9: شرايط صحت اعتكاف چيست؟

معتكف عاقل باشد، با قصد قربت باشد، اعتكاف حداقل سه روز متوالى باشد، از مسجد بدون عذر خارج نشود، در يكى از مساجد چهارگانه[18]و يا مسجد جامع شهر باشد، اگر اعتكاف با حق شوهر منافات داشت، با اجازه او باشد، اگر اعتكاف باعث اذيت و آزار پدر و مادر شود، با اجازه آن دو باشد.

شروع اعتكاف‏

10: در روز اول اعتكاف، سحرى را در خانه خوردم و پس از نماز صبح به مسجد رفتم، اعتكاف من درست بوده يا نه؟

همه مراجع: خير، در اعتكاف، بايد از طلوع فجر روز اول تا مغرب شرعى روز سوم در مسجد باشد و تأخير در ورود و يا تعجيل در خروج، اشكال دارد.[19]

مقدار اعتكاف‏

11: تعداد روزهاى اعتكاف معين است، يا به دلخواه خود شخص است؟

همه مراجع: حداقل اعتكاف سه روز است و حداكثر آن به دلخواه شخص است؛ لكن هر دو روز كه به اعتكاف اضافه شود، روز سوم آن واجب مى ‏گردد.[20]

روزه اعتكاف‏

12: به علت بيمارى از روزه گرفتن معذورم، آيا مى ‏توانم بدون روزه اعتكاف كنم؟

همه مراجع: خير، چون روزه شرط صحّت اعتكاف است.[21]

تبصره: ترديدى نيست كه اصل توقف در مسجد و عبادت، خود مستحب و داراى ثواب است؛ هر چند به عنوان اعتكاف نباشد.

روزه قضا در اعتكاف‏

13: آيا روزه ‏هاى قضا كه بر عهده داريم، مى‏ توانيم در اعتكاف بگيريم؟

همه مراجع: آرى، جايز است.[22]

14: آيا مى ‏توان روزه روز سوم اعتكاف را كه واجب مى ‏شود، از روزه قضا حساب كرد، يا خودش واجب جداگانه است؟

همه مراجع: روزه گرفتن در روز سوم واجب است و اگر روزه قضا هم باشد، مانعى ندارد.[23]

15: اگر كسى روزه ‏هاى قضاى خود را بگيرد و شب‏ ها را در مسجد به سر ببرد؛ ولى روزها در مسجد نباشد، معتكف محسوب مى‏ شود؟

همه مراجع: خير، معتكف محسوب نمى‏ شود.[24]

بلوغ در اعتكاف‏

16: آيا نوجوانى كه به حد بلوغ نرسيده است، مى‏ تواند اعتكاف كند؟

همه مراجع: اگر شرايط اعتكاف را رعايت كند، اعتكافش صحيح است.[25]

جايزه و تشويق معتكف‏

17: اگر كسى به انگيزه امور مادى در اعتكاف شركت كند، حكم آن چگونه است؟ همه مراجع: در اعتكاف قصد قربت شرط است و بدون آن اعتكاف‏ باطل است؛ ولى اگر كسى براى رضاى خدا در اعتكاف شركت مى‏كند ـ هر چند به انگيزه دريافت تشويق مالى باشد ـ اعتكافش صحيح است.[26]

نيابت استيجارى‏

18: آيا نيابت اعتكاف از طرف مرده جايز است؟ آيا مى ‏تواند در مقابل آن مزد بگيرد؟

همه مراجع: آرى، نيابت از طرف مرده صحيح است و شخص مى‏ تواند در مقابل آن مزد بگيرد.[27]

نيابت در اعتكاف‏

19: آيا نيابت اعتكاف از طرف عده ‏اى از اموات صحيح است؟

همه مراجع: خير، به نيابت از چند نفر مرده صحيح نيست؛ ولى مى ‏تواند ثواب آن را به روح آنان هديه كند.[28]

20: آيا مى ‏توان به نيابت يك نفر زنده معتكف شد؟

همه مراجع: نيابت از انسان زنده اشكال دارد. البته اگر به قصد رجاء (امید رسیدن به ثواب) باشد، نيابت جايز است.[29]

اعتكاف در سفر

21: براى زيارت چند روزى به مشهد رفتم. اتفاقاً با ايام اعتكاف مصادف شد، مى‏ توانم معتكف شوم؟

همه مراجع: انسان، در ايام اعتكاف بايد روزه بگيرد، و روزه براى مسافر صحيح نيست. پس نمى‏ تواند اعتكاف كند، مگر آنكه از پيش نذر كرده باشد در سفر روزه بگيرد. در اين صورت ـ اگر چه كمتر از ده روز در سفر مى‏ ماند ـ بايد روزه بگيرد و مى‏ تواند معتكف شود.[30]

22: در ايام اعتكاف ماه رجب در مسافرت هستم، چگونه مى ‏توانم از اعتكاف بهره ببرم؟

آيات عظام امام، تبريزى، صافى، فاضل، نورى و وحيد: اگر قصد ده روز كنيد، مى ‏توانيد در اعتكاف شركت كنيد؛ ولى نذر روزه در مسافرت جايز نيست.[31]

آيات عظام بهجت، سيستانى و خامنه ‏اى: مى‏ توانيد حتى در همان سفر نذر روزه كنيد و در اعتكاف شركت نماييد.[32]

آيت الله مكارم: اگر قصد ده روز كنيد، مى ‏توانيد در اعتكاف شركت كنيد؛ ولى نذر روزه در سفر اشكال دارد و اگر نذر كرد، احتياط آن است كه به نذر خود عمل كند.[33]

نذر اعتكاف‏

23: نذر اعتكاف چگونه انجام مى ‏گيرد؟

همه مراجع: به قصد قربت، صيغه نذر اعتكاف را به عربى يا فارسى چنين مى ‏خواند: «لِلَهِ عَلىَّ أنْ اعْتَكِفَ شَهْرَ رَجَب ثَلاثَةَ ايَّام» يا «براى خدا به گردن من باشد كه در سه روز از ماه رجب را اعتكاف كنم» و اگر صيغه نخواند، نذر منعقد نمى ‏شود.[34]

تبصره1: ماه رجب و سه روز به عنوان مثال آمده است.

تبصره2: نذر بر دو نوع است: نذر مشروط و نذر مطلق؛ نذر مشروط آن است كه شخص به جهت انجام عمل نيك و يا اجتناب از كار ناشايست، آن را بر خود واجب مى ‏كند تا در نتيجه خداوند متعال حاجت او را برآورد. به عنوان مثال مى‏ گويد: «اگر فرزندم خوب شد و عافيت پيدا كرد، هزار تومان به فقير كمك مى‏كنم. نذر مطلق نذرى است كه هيچ قيد و شرطى در آن مطرح نيست. به عنوان مثال مى ‏گويد: «من براى خدا نذر مى‏ كنم كه نماز شب بخوانم». در متن به عنوان مثال تنها صيغه نذر مطلق آمده است.

24: كسى كه نذر كرده ايام البيض (روزهاى سيزدهم تا پانزدهم) ماه رجب را اعتكاف كند، چنانچه در اين ايام بيمار شود، تكليف چيست؟

همه مراجع: اگر نذرش به سال خاصى تعيين شده ـ چنانچه به واسطه بيمارى نتواند روزه بگيرد يا در اعتكاف شركت كند ـ تكليف از او ساقط است و كفاره هم ندارد؛ ولى اگر براى نذرش سال تعيين نشده، مى‏ تواند در سال‏هاى بعد اعتكاف كند.[35]

25: اگر اعتكاف را نذر كند و در ايام اعتكاف مريض شود، يا ضرورتى پيش آيد، مى‏ تواند اعتكاف را به هم بزند؟ آيا در اين صورت كفاره و قضا دارد؟

همه مراجع: اگر ايام يا سال خاصى براى نذر اعتكاف تعيين نشده و به واسطه بيمارى نتواند روزه بگيرد يا ضرورتى (مانند حيض) براى خانم‏ ها پيش آيد، اعتكاف به هم مى ‏خورد و بايد قضاى آن را به جا آورد؛ ولى كفاره ندارد.[36]

قطع نذر اعتكافى‏

26: كسى كه نذر كرده اعتكاف به جا آورد، آن گاه با گذشت يك روز از اعتكافش آن را به جهتى باطل كند، آيا قضاى آن واجب است؟

همه مراجع به جز تبريزى، سيستانى و وحيد: اگر نذرش معين باشد، بايد قضاى آن را به جا آورد و اگر معين نباشد، بايد آن را از سر بگيرد.[37]

آيات عظام تبريزى، وحيد و سيستانى: اگر نذرش معين باشد بنابر احتياط واجب، بايد قضاى آن را بجا آورد و اگر معين نباشد بايد آن را از سر بگيرد.[38]

تبصره: اگر نذر معين نباشد قضا مطرح نمى‏ شود؛ بلكه به طور ادا بايد انجام دهد.

27: آيا جايز است اعتكاف نذرى را در روز دوم به هم زد؟

همه مراجع: اگر ايام يا سال خاصى براى نذر اعتكاف تعيين نشده، در روز اول و دوم مى‏ تواند به هم بزند و از اعتكاف خارج شود.[39]

اجازه پدر

28: آيا اعتكاف فرزند بدون اجازه پدر صحيح است يا خير؟

همه مراجع: اگر باعث اذيت و آزار والدين نباشد، نياز به اجازه نيست و اعتكاف صحيح است.[40]

اجازه شوهر

29: آيا زن براى رفتن به اعتكاف، نياز به اجازه شوهر دارد و اگر بدون اجازه برود، آيا اعتكافش صحيح است؟

امام: زن بايد با اجازه شوهرش به اعتكاف برود و اگر اجازه ندهد ـ چنانچه باعث تضييع حق (زناشويى) او شود ـ بنابر احتياط واجب اعتكافش باطل است و اگر با حق او منافات نداشته باشد، اعتكافش صحيح است.[41]

آيات عظام فاضل و وحيد: زن بايد با اجازه شوهرش به اعتكاف برود و اگر اجازه ندهد ـ چنانچه باعث تضييع حق (زناشويى) او شود ـ اعتكافش باطل است و اگر با حق او منافات نداشته باشد، اعتكافش صحيح است.[42]

آيات عظام بهجت و تبريزى: زن بايد با اجازه شوهرش به اعتكاف برود و اگر اجازه ندهد ـ چنانچه باعث تضييع حق (زناشويى) او شود ـ اعتكافش باطل است و اگر با حق او منافات نداشته باشد، بنابر احتياط واجب باطل است.[43]

آيات عظام سيستانى و صافى: زن بايد با اجازه شوهرش از منزل بيرون رود و اگر اجازه ندهد، اعتكافش باطل است (هر چند باعث تضييع حق زناشويى او نشود).[44]

آيت الله مكارم: بنابر احتياط واجب، زن بايد با اجازه شوهرش به اعتكاف برود و اگر اجازه ندهد ـ چنانچه باعث تضييع حق (زناشويى) او شود ـ بنابر احتياط واجب اعتكافش باطل است.[45]

آيت الله نورى: زن بايد با اجازه شوهرش به اعتكاف برود و اگر اجازه ندهد ـ چنانچه باعث تضييع حق (زناشويى) او شود ـ اعتكافش باطل است و اگر با حق او منافات نداشته باشد، اعتكافش صحيح است، مگر آنكه روزه او در اعتكاف مستحبى باشد.[46]

اعتكاف كارمند

30: آيا اعتكاف كارمندان ادارى و كارگران در ساعات كار جايز است؟

همه مراجع: اگر قرارداد كار به گونه‏اى است كه كارمند و كارگر، بايد در ساعات ادارى، در اداره و مؤسسه باشند، شركت در اعتكاف بدون اجازه از مسئولان امر صحيح نيست.[47]

مسجد جامع‏

31: منظور از مسجد جامع چيست؟

همه مراجع: مسجد جامع مسجدى است كه اقشار مختلف مردم، در آن شركت مى‏ كنند و اختصاص به محله يا صنف خاصى ندارد.[48]

حياط مسجد

32: آيا در حياط مسجد هم اعتكاف صحيح است يا خير؟ همچنين در زيرزمين و پشت بام مسجد؟

همه مراجع: اگر جزء مسجد باشد، صحيح است.[49]

سرداب و بام مسجد

33: اعتكاف در مكان‏ هايى كه شك داريم جزء مسجد است (مانند بام، سرداب و مقدارى كه به مسجد افزوده مى ‏شود) چگونه است؟

همه مراجع: آنچه مشكوك است، حكم مسجد را ندارد و اعتكاف در آن صحيح نيست.[50]

تعدد مسجد

34: اگر در شهرى كه مساجد جامع متعدد باشد، تكليف چيست؟

همه مراجع: معتكف مى‏ تواند در هر كدام كه بخواهد اعتكاف كند.[51]

35: آيا جايز است اعتكاف را در دو مسجد و يا دو شبستان انجام داد؟

همه مراجع: خير، جايز نيست؛ مگر آنكه دو مسجد و يا دو شبستان به هم متصل باشد؛ به گونه‏ اى كه يك مسجد محسوب شود.[52]

مكان خاص‏

36: اگر محل خاصى از مسجد را براى اعتكاف خود معين كند، آيا لازم است خود را به آن مقيد كند؟

همه مراجع: خير، متعيّن نمى ‏شود.[53]

مسجد دانشگاه‏

37: با توجّه به اينكه اعتكاف بايد در مسجد جامع شهر باشد، آيا جايز است در مسجد دانشگاه اعتكاف را به قصد رجاء انجام داد؟

همه مراجع به جز امام و خامنه ‏اى: اعتكاف در مسجد دانشگاه صحيح نيست.[54]

امام: اعتكاف بايد در مساجد چهارگانه باشد و بنابر احتياط واجب در مساجد جامع، بايد به قصد رجاء انجام گيرد و در غير مساجد جامع صحيح نيست.[55]

آيت الله خامنه ‏اى: به قصد رجاء اشكال ندارد.[56]

تبصره: مساجد أربعه عبارتند از: مسجد الحرام، مسجد النبى، مسجد كوفه و مسجد بصره.

38: مراجع تقليد، اعتكاف را تنها در مساجد جامع جايز مى‏ دانند؛ آيا دانشجويان مى‏ توانند نذر كنند كه سه روز در مسجد دانشگاه اجتماع كنند؟

همه مراجع: آرى، نذر فوق صحيح است و از ثواب عبادت و دعا بهره ‏مند مى ‏شوند؛ ولى اين امر اعتكاف محسوب نمى‏ شود.[57]

تبصره: متعلق نذر به هر صورت كه نيت شود، بايد طبق آن عمل شود. بنابراين در كم و زياد كردن روزهاى عبادت و يا ساعات حضور مى ‏توان تغيير داد.

اعتكاف بانوان‏

39: آيا بانوان مى ‏توانند در خانه خود اعتكاف كنند؟

همه مراجع: خير، اعتكاف بايد در مسجد باشد.[58]

40: آيا زن مى ‏تواند جهت شركت در اعتكاف، براى جلوگيرى از عادت ماهيانه قرص مصرف كند؟

همه مراجع: اگر ضرر نداشته باشد، اشكال ندارد.[59]

اعتكاف بيماران‏

41: آيا كسى كه روزه برايش ضرر دارد مى ‏تواند جهت درك ثواب اعتكاف معتكف شود؟

همه مراجع: خير، نمى ‏تواند معتكف شود و ثواب اعتكاف را درك نمى‏ كند.[60]

تزريق آمپول‏

42: كسى كه هر روز نياز به تزريق آمپول دارد مى‏ تواند اعتكاف كند و به جهت آن از مسجد خارج شود؟

آيات عظام امام، بهجت و خامنه ‏اى: اگر آمپول جنبه غذايى و تقويتى دارد مى‏ تواند اعتكاف كند ولى بنا بر احتياط واجب بايد از تزريق آن خوددارى كند (چون روزه را باطل مى‏ كند) و اگر جنبه دارويى دارد و يا عضو را بى‏ حس مى‏ كند، مى ‏تواند جهت تزريق از مسجد خارج شود.[61]

آيات عظام تبريزى، سيستانى، صافى، مكارم، نورى و وحيد: مى‏ تواند اعتكاف كند و براى تزريق از مسجد خارج شود.[62]

آيت الله فاضل: اگر آمپول جنبه غذايى و تقويتى دارد مى ‏تواند اعتكاف كند ولى بايد از تزريق آن خوددارى كند (چون روزه را باطل مى‏كند) و اگر جنبه دارويى دارد و يا عضو را بى ‏حس مى‏ كند، مى‏ تواند جهت تزريق از مسجد خارج شود.[63]

محرمات اعتكاف‏

43: محرمات اعتكاف كدام است؟

محرمات اعتكاف عبارت است از: نزديكى با همسر، ملاعبه با همسر (بنابر احتياط واجب)، خريد و فروش غير ضرورى، استمناء (بنابر احتياط واجب)، بوييدن عطر و گياهان خوشبو به قصد لذت بردن، مجادله به منظور غلبه بر ديگرى و اظهار فضل.

تلفن در اعتكاف‏

44: گفت‏ و گو با تلفن همراه در مسجد، در موارد غيرضرورى و مكرر، چه صورت دارد؟

همه مراجع: اشكال ندارد.[64]

درس و اعتكاف‏

45: آيا جايز است در اعتكاف، دروس خود را مباحثه كرد؟

آيات عظام امام، بهجت، خامنه ‏اى، صافى و فاضل: درس خواندن، حل مسائل و مباحثه ـ به ويژه در امور دينى ـ بسيار كار پسنديده ‏اى است؛ ولى اگر مباحثه و مجادله به منظور غلبه بر ديگرى و اظهار فضل باشد، حرام است و بنابر احتياط واجب اعتكاف را نيز باطل مى‏ سازد. معيار تشخيص آن، قصد و نيت شخص است.[65]

آيت الله تبريزى: مباحثه ـ به ويژه در امور دينى ـ بسيار كار پسنديده‏ اى است؛ ولى اگر مباحثه و مجادله به منظور غلبه بر ديگرى و اظهار فضل باشد، حرام است؛ ولى اعتكاف را باطل نمى ‏سازد. معيار تشخيص آن، قصد و نيت شخص است.[66]

آيات عظام سيستانى، مكارم، نورى و وحيد: مباحثه ـ به ويژه در امور دينى ـ بسيار كار پسنديده ‏اى است؛ ولى اگر مباحثه و مجادله به منظور غلبه بر ديگرى و اظهار فضل باشد، حرام است و اعتكاف را نيز باطل مى ‏سازد. معيار تشخيص آن، قصد و نيت شخص است.[67]

معامله در اعتكاف‏

46: خريد و فروش در صورت ضرورت و عدم ضرورت، براى معتكف چه حكمى دارد؟

همه مراجع: خريد و فروش غيرضرورى جايز نيست.[68]

قطع اعتكاف‏

47: آيا قطع اعتكاف گناه دارد؟

همه مراجع: اگر اعتكاف واجب باشد و يا دو روز اعتكاف مستحبى را گذرانده باشد و بخواهد اعتكاف را به هم بزند، معصيت كرده است.[69]

48: در صورتى كه شخص در روز سوم اعتكاف مستحبى، مريض شود و يا اضطرارى پيش آيد، مى‏ تواند اعتكاف را به هم زند؟ آيا در اين صورت كفاره دارد؟

همه مراجع: در صورتى كه معذور از گرفتن روزه باشد، اعتكاف باطل مى ‏شود؛ ولى كفاره ندارد.[70]

راه قطع اعتكاف‏

49: آيا راهى هست كه هر زمان معتكف خواست از اعتكاف خارج شود؟

همه مراجع: آرى، مى ‏تواند در آغاز نيت اعتكاف شرط كند كه اگر عذر عرفى يا شرعى برايش پيدا شد، بتواند اعتكاف را بر هم زند؛ هر چند در روز سوم باشد.[71]

شرط در اعتكاف‏

50: آيا معتكف مى ‏تواند به هنگام نيت اعتكاف، شرط كند كه هر زمان خواست (هر چند بدون عذر)، از اعتكاف خارج شود؟

امام: مى ‏تواند شرط كند كه اگر عذر عرفى يا شرعى برايش پيدا شد، بتواند از اعتكاف خارج شود؛ ولى بدون عذر جايز نيست.[72]

آيات عظام بهجت، صافى، فاضل و نورى: آرى، چنين شرطى جايز است و اگر شرط كرد ـ هر زمان كه خواست ـ مى‏ تواند از اعتكاف خارج شود.[73]

آيات عظام سيستانى، مكارم و وحيد: مى‏ تواند شرط كند كه اگر عذر عرفى‏ يا شرعى برايش پيدا شد، بتواند از اعتكاف را خارج شود؛ ولى بدون عذر بنابر احتياط واجب، جايز نيست.[74]

خروج از مسجد

51: در چه مواردى مى ‏توان از مسجد خارج شد؟

همه مراجع: خارج شدن از مسجد جايز نيست؛ مگر به جهت ضرورت عقلى، عرفى و شرعى؛ مانند: مراجعه به پزشك در موارد اضطرار، رفتن به دستشويى (ضرورت عقلى)، عيادت بيمار، تشييع جنازه مرده (ضرورت عرفى)، غسل و وضوى واجب (ضرورت شرعى).[75]

52: اگر كسى به جهت ضرورت از مسجد خارج شود و خروج او طولانى گردد، اعتكافش چه حكمى دارد؟

همه مراجع: اگر به قدرى باشد كه صورت اعتكاف را به هم زند، اعتكاف او باطل مى‏ شود.[76]

توقف در سايه‏

53: گفته مى ‏شود اگر معتكف به خاطر عذر و ضرورت از مسجد خارج شود حق ندارد از كنار سايه حركت كند، آيا اين سخن صحيح است؟

آيات عظام امام، خامنه ‏اى، فاضل و نورى: نشستن او در زير سايه جايز نيست (مگر در هنگام ضرورت) و بنا بر احتياط واجب در آفتاب نيز اشكال دارد ولى راه رفتن در زير سايه اشكال ندارد.[77]

آيات عظام بهجت و صافى: نشستن او در زير سايه جايز نيست (مگر در هنگام ضرورت) و بنا بر احتياط واجب در آفتاب نيز اشكال دارد و راه رفتن در زير سايه نيز بنا بر احتياط واجب جايز نيست.[78]

آيات عظام تبريزى و وحيد: نشستن او در زير سايه و آفتاب بنا بر احتياط واجب جايز نيست و اگر مضطر شد از نشستن در زير سايه اجتناب كند ولى راه رفتن در زير سايه اشكال ندارد.[79]

آيت الله سيستانى: نشستن او در زير ساير جايز نيست (مگر در هنگام ضرورت) و بنابر احتياط واجب بعد از رفع حاجت، نشستن او هر چند در آفتاب اشكال دارد ولى راه رفتن در زير سايه اشكال ندارد.[80]

آيت الله مكارم: نشستن او در زير سايه و آفتاب جايز نيست ولى راه رفتن در سايه اشكال ندارد.[81]

جهل به احكام اعتكاف‏

54: اگر كسى از روى فراموشى از اعتكاف خارج شود، چه حكمى دارد؟

آيات عظام امام، بهجت، فاضل و نورى: اعتكافش باطل نمى ‏شود.[82]

آيات عظام تبريزى و سيستانى: اعتكافش باطل مى ‏شود.[83]

آيات عظام صافى، مكارم و وحيد: بنابر احتياط واجب باطل مى‏ شود.[84]

تبصره: چنانچه خروج از اعتكاف به حدى طولانى شود كه از صورت اعتكاف خارج گردد، اعتكاف باطل مى ‏شود.

55: اگر كسى به جهت ندانستن مسئله از اعتكاف خارج شود، اعتكافش باطل مى ‏شود؟

همه مراجع: آرى، اعتكافش باطل مى‏ شود.[85]

وضو و غسل‏

56: خارج شدن معتكف از مسجد براى گرفتن وضو و غسل مستحبى ‏چه حكمى دارد؟

آيات عظام امام، بهجت، خامنه ‏اى، صافى و فاضل: اشكال ندارد.[86]

آيات عظام تبريزى، سيستانى، مكارم، نورى و وحيد: بنابر احتياط واجب جايز نيست.[87]

سالن غذاخورى مسجد

57: آيا صرف غذا در سالن غذاخورى مسجد، براى معتكفان جايز است؟

همه مراجع: اگر ضرورتى اقتضا نمى ‏كند، نبايد از مسجد خارج شوند.[88]

پرداخت بدهى‏

58: آيا معتكف مى ‏تواند جهت پرداخت بدهى خود، از مسجد خارج شود؟

همه مراجع: آرى، مى‏ تواند خارج شود.[89]

اعتكاف و كلاس درس‏

59: آيا در ايام اعتكاف، رفتن به كلاس و شركت در درس‏ ها جايز است؟

همه مراجع: خروج از مسجد و شركت در كلاس‏ هاى درسى، اشكال دارد.[90]

اعتكاف و نماز جمعه‏

60: براى رفتن به نماز جمعه، مى ‏توان از محل اعتكاف خارج شد؟

همه مراجع به جز تبريزى، نورى و وحيد: آرى، جايز است.[91]

آيات عظام تبريزى و وحيد: بنابر احتياط واجب جايز نيست.[92]

آية الله نورى: جايز نيست.[93]

تبصره: بنابر فتواى كسانى كه رفتن به نماز جمعه را در ايام اعتكاف جايز مى ‏دانند، بايد حداقل زمان لازم را رعايت كنند تا شكل و صورت اعتكاف، به هم نخورد.

غصب در اعتكاف‏

61: اگر شخصى در اعتكاف جاى كسى را بگيرد، آيا اعتكافش باطل مى ‏شود؟

آيات عظام امام، سيستانى، فاضل و نورى: كار حرامى كرده؛ ولى اعتكافش باطل نمى ‏شود.[94]

آيت الله بهجت: كار حرامى كرده؛ ولى اعتكافش باطل نمى ‏شود؛ مگر آنكه به جز اين مكان، جاى ديگرى نباشد.[95]

آيات عظام تبريزى و صافى: كار حرامى كرده و بنابر احتياط واجب، اعتكافش باطل مى ‏شود.[96]

آيات عظام مكارم و وحيد: كار حرامى كرده و اعتكافش باطل مى ‏شود.[97]

افطارى معتكف‏

62: استفاده از افطارى و سحرى معتكفان، براى ديگران چه حكمى دارد؟

همه مراجع: بدون اجازه دهندگان، جايز نيست.[98]

اعتكاف و غسل‏

63: اگر محتلم شويم، غسل را در داخل مسجد انجام دهيم؟

همه مراجع به جز صافى: اگر معتكف محتلم شود و غسل كردن در مسجد به جهت توقف يا نجس كردن مسجد ممكن نباشد، واجب است از مسجد خارج شود.[99]

آيت الله صافى: آرى، بايد از مسجد خارج شود، هر چند غسل در مسجد باعث مكث يا نجس كردن مسجد نشود.[100]

64: بعد از نماز صبح محتلم شدم، امّا غسل را تا ظهر به تأخير انداختم؛ آيا اعتكاف اشكال پيدا كرده است؟

همه مراجع: توقّف جنب در مسجد حرام است و پس از احتلام، بايد فورى از مسجد خارج شويد و غسل كنيد. چنانچه در انجام دادن غسل تأخير كنيد و با حال جنابت در مسجد بمانيد، اعتكاف شما باطل است.[101]

حيض در اعتكاف‏

65: اگر زن در حال اعتكاف عادت ماهانه شود، تكليف چيست؟

همه مراجع به جز تبريزى و وحيد: اعتكاف او باطل مى‏ شود و بايد در اسرع وقت از مسجد خارج شود و چنانچه عادت ماهانه در روز سوم اتفاق بيفتد، بايد قضاى ان را بجاى آورد.[102]

تبريزى و وحيد: اعتكاف او باطل مى‏ شود و بايد در اسرع وقت از مسجد خارج شود و چنانچه عادت ماهانه در روز سوم اتفاق بيفتد بنا بر احتياط واجب بايد قضاى آن را به جاى آورد.[103]

مبطلات اعتكاف‏

66: انجام دادن چه كارهايى، اعتكاف را باطل مى ‏كند؟

آيات عظام امام، خامنه ‏اى و فاضل: هر كارى كه مبطل روزه است و نيز تماس و آميزش (هرچند در شب باشد)، اعتكاف را باطل مى‏ سازد و بنابر احتياط واجب، انجام دادن ساير محرمات اعتكاف نيز مبطل اعتكاف است.[104]

آيات عظام بهجت و صافى: هر كارى كه مبطل روزه است و نيز آميزش (هرچند در شب باشد) اعتكاف را باطل مى ‏سازد و بنابر احتياط واجب، انجام دادن محرمات اعتكاف نيز مبطل اعتكاف است.[105]

آيت الله تبريزى: هر كارى كه مبطل روزه است، اعتكاف را نيز باطل مى‏ سازد؛ ولى انجام دادن محرمات اعتكاف ـ به جز آميزش ـ مبطل اعتكاف نيست.[106]

آيات عظام سيستانى، مكارم، نورى و وحيد: انجام دادن محرمات اعتكاف و هر كارى كه مبطل روزه است، اعتكاف را باطل مى ‏سازد.[107]

قِى در اعتكاف‏

67: اگر معتكف در روز به جهت حالت تهوع، قِى كند، حكم اعتكافش چيست؟

همه مراجع: اگر بى ‏اختيار باشد، روزه و اعتكافش صحيح است.[108]

كفاره اعتكاف‏

68: در چه مواردى بطلان اعتكاف موجب كفاره هم مى ‏شود؟

همه مراجع: اگر اعتكاف را با آميزش (جماع) باطل كند، كفاره واجب است و در ساير محرمات كفاره نيست؛ هر چند پرداخت آن احتياط مستحب است.[109]

69: كفاره اعتكاف چقدر است؟

همه مراجع: كفاره بطلان اعتكاف، مانند كفاره روزه ماه رمضان است؛ يعنى، بايد دو ماه روزه بگيرد و يا به 60 مسكين، طعام دهد.[110]

قضاى اعتكاف‏

70: چنانچه اعتكاف مستحبى را به جهتى به هم بزند، آيا قضاى آن واجب مى ‏شود؟

همه مراجع به جز تبريزى، سيستانى و وحيد: اگر بعد از روز دوم باطل كند، بايد قضاى آن را به جا آورد.[111]

آيات عظام تبريزى، سيستانى و وحيد: اگر بعد از روز دوم باطل كند، بنابر احتياط واجب بايد قضاى آن را به جا آورد و اگر پيش از آن باشد، چيزى بر عهده او نيست.[112]

تبصره: قضاى اعتكاف مانند اصل اعتكاف است. بنابراين بايد شرايط آن را رعايت كند و حداقل سه روز متوالى روزه بگيرد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

[1] . لسان ‏العرب، ماده عكف

[2] . العروة الوثقى، ج2، كتاب الاعتكاف

[3] . اين آيات عبارتند از: بقره، 187 و 125؛ اعراف، 138؛ طه، 91 و 97؛ انبيا، 52؛ حج، 25؛ شعرا، 71 و فتح، 25

[4] . برخى از فقها مانند صاحب جواهر گفته‏ اند: اعتكاف در آيه 125 سوره بقره نيز در معناى اصطلاحى به كار رفته است. (اعتكاف عبادتى كامل، ص 20، ابوالقاسم عليا نژادى، به نقل از: جواهرالكلام، ج 17، ص 160

[5] . بقره، آيه 187

[6] . اعتكاف عبادتى كامل، ص 20، به نقل از: تفسير هدايت، ج 1، ص 319

[7] .  بقره، آيه 125

[8] . «اعتكافُ عشرٍ فِى شَهْرِ رَمَضان يَعْدُلُ حَجَّتَيْنِ وَ عُمْرَتَيْنِ»، وسائل الشيعه، ج 10، ابواب الاعتكاف؛ اللمعة الدمشقيه، كتاب الاعتكاف

[9] .  بحارالانوار، ج 94، ص 129

[10] . همان، ج 47، ص 53

[11] . اعتكاف سلوك منتظران، زير نظر حضرت آية الله مظاهرى، ص 19

[12] . ر. ك: وسايل الشيعه، ج 10، ابواب الاعتكاف، باب 12

[13] . اعتكاف عبادتى كامل، ص 65

[14] . ر. ك: دعائم الاسلام، ج 1، ص 206

[15] . «يا اباذَر! كُلُّ جُلُوسِ فِى الْمَسْجِدِ لَغْوٌ الّا ثلاثٌ، قِرائَةُ مُصْحَفٍ، اوْ ذِكْرُ اللَّهِ اوْ سائِلٍ عن عِلْمٍ»، وسايل ‏الشيعه، ج 4، باب 2، ص 117

[16] . العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف

[17] . العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف

[18] . مساجد چهارگانه عبارت است از: مسجد الحرام، مسجد نبوى (مدينه)، مسجد كوفه و مسجد بصره

[19] . العروة الوثقى، ج 2، الخامس

[20] . العروة الوثقى، ج 2 الاعتكاف، الخامس

[21] . العروة الوثقى، كتاب الاعتكاف، م 4

[22] . العروة الوثقى، كتاب الاعتكاف، م 4

[23] . العروة الوثقى، كتاب الاعتكاف، م 4

[24] . العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف، الخامس

[25] . امام، سيستانى، مكارم، فاضل و نورى، العروة الوثقى، ج 2 الاعتكاف، م 27؛ بهجت، استفتاءآت، ج 2، س 3165؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1404 و دفتر: خامنه ‏اى، تبريزى و سيستانى

[26] . دفتر: همه مراجع

[27] . امام، سيستانى، فاضل، مكارم و نورى، تعليقات على ‏العروة، ج 2، الاعتكاف؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، الاعتكاف، م 1187؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1400 و دفتر: خامنه ‏اى، تبريزى و وحيد

[28] . العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف، م 3

[29] . امام، نورى، سيستانى، مكارم و فاضل، تعليقات على العروة، ج 2، الاعتكاف؛ بهجت، استفتاءآت، ج 2، ص 3125 و دفتر: همه مراجع

[30] . امام، نورى و فاضل، تعليقات على العروة، ج 2، شرايط صحة الصوم، الخامس؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1354؛ تبريزى، سيستانى و وحيد، منهاج ‏الصالحين، شرايط صحة الصوم؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، م 1143 و دفتر: خامنه ‏اى

[31] . دفتر: امام، صافى، تبريزى، فاضل و وحيد

[32] . دفتر: خامنه ‏اى، بهجت و سيستانى

[33] . مكارم، استفتاءآت، ج 2، س 475 و 482

[34] . توضيح‏ المسائل مراجع، م 2641؛ وحيد، توضيح ‏المسائل، م 2705؛ نورى، توضيح ‏المسائل، م 2639 و خامنه ‏اى، استفتاء، س 1060 و 1100

[35] . امام، تحريرالوسيله، ج 2، النذر، م 24؛ تبريزى، استفتاءآت، س 1729؛ صافى، هداية العباد، ج 2، النذر، م 24؛ سيستانى، توضيح ‏المسائل مراجع، م 2647؛ خامنه ‏اى، استفتاء، س 1074 و دفتر: فاضل، نورى، مكارم، وحيد و بهجت

[36] . العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف، م شروط الاعتكاف، الرابع و م 19 و احكام الاعتكاف م 5 و 9

[37] . امام، نورى، فاضل، مكارم، تعليقات على العروة، ج 1، احكام الاعتكاف، م 5؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، 1210؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1424 و دفتر: خامنه ‏اى

[38] . تبريزى، سيستانى و وحيد، منهاج‏ الصالحين، م 1082

[39] . العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف، م 5

[40] . امام، نورى، فاضل، مكارم، تعليقات على العروة، ج 1، احكام الاعتكاف، م 9؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، 1211؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1426؛ تبريزى، سيستانى و وحيد، منهاج ‏الصالحين، م 1072 و دفتر: خامنه ‏اى

[41] . امام، تحريرالوسيله، ج 1، مشروط الاعتكاف، السادس و استفتاءآت، ج 3، حقوق زوجيت، س 16

[42] . وحيد، منهاج‏ الصالحين، ج 2، م 1069، الخامس و توضيح ‏المسائل، م 2476 و فاضل، تعليقات على العروة، ج 2، شرائط الاعتكاف، السابع

[43] . بهجت، توضيح‏ المسائل، متفرقه، م 18 و وسيلة النجاه، ج 1، م 1193 و تبريزى، منهاج ‏الصالحين، ج 1، م 1069

[44] . صافى، عروة العباد، ج 1، شروط الاعتكاف، م 1402، السادس و توضيح ‏المسائل، م 2421 و سيستانى، تعليقات على العروة، شرائط الاعتكاف، السابع

[45] . مكارم، تعليقات على العروة، شرائط الاعتكاف، السابع و استفتاءآت، ج 2، س 963

[46] . نورى، تعليقات على العروة، شرائط الاعتكاف، السابع و توضيح ‏المسائل، م 2408

[47] . امام، سيستانى، نورى، فاضل، مكارم، تعليقات على العروة، ج 1، الاعتكاف، السابع؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، 1193؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1402 و دفتر: خامنه ‏اى، وحيد و تبريزى

[48] . مكارم، استفتاءآت، ج 2، س 456؛ فاضل، جامع‏ المسائل، ج 1، س 617؛ تبريزى، منهاج ‏الصالحين، الاعتكاف، الرابع و دفتر: همه مراجع

[49] . العروة الوثقى، شرائط الاعتكاف، م 20

[50] . العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف، م 23

[51] . امام، تحريرالوسيله، ج 1، شروط الاعتكاف، الخامس؛ مكارم، فاضل، و نورى، تعليقات على العروة، ج 2، الاعتكاف، السادس؛ صافى، هداية العباد، ج 1، الاعتكاف، الخامس؛ وحيد، تبريزى و سيستانى، منهاج‏ الصالحين، العتكاف، الرابع؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، م 1192؛ فاضل، جامع‏ المسائل، ج 1، س 617 و دفتر: خامنه ‏اى

[52] . العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف، م 18

[53] . العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف، م 18

[54] . دفتر: همه مراجع

[55] . امام، تحريرالوسيله، ج 1، شروط الاعتكاف، الخامس

[56] . دفتر: خامنه‏ اى

[57] . دفتر: همه مراجع

[58] . العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف، م 26

[59] . دفتر: همه مراجع

[60] . دفتر: همه مراجع

[61] . توضيح‏ المسائل مراجع، م 1576؛ خامنه ‏اى، اجوبة الاستفتاءآت، س 767 و العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف، م 30

[62] . توضيح‏ المسائل مراجع، م 1576؛ وحيد، توضيح ‏المسائل، م 1584 و العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف، م 30

[63] . توضيح ‏المسائل مراجع، م 1576 و العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف، م 30

[64] . دفتر: همه مراجع

[65] . امام و فاضل، تعليقات على العروة، ج 2، احكام الاعتكاف، م 3؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1421 و 1423 و بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، م 1208 و 1210

[66] . منهاج‏ الصالحين، الاعتكاف، م 1080

[67] . نورى و مكارم، تعليقات على العروة، ج 2، احكام الاعتكاف، م 3 و سيستانى و وحيد، منهاج‏ الصالحين، الاعتكاف، م 1080

[68] . العروة الوثقى، ج 2، احكام الاعتكاف، الرابع

[69] . العروة الوثقى، شرائط الاعتكاف، م 39

[70] . العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف، م شروط الاعتكاف، الرابع و م 19 و احكام الاعتكاف، م 9

[71] . العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف، م 40

[72] . امام، تعليقات على العروة، الاعتكاف، م 40

[73] . نورى و فاضل، تعليقات على العروة، الاعتكاف، م 40؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، م 1207؛ تبريزى، منهاج‏ الصالحين، الاعتكاف، م 1074 و صافى، هداية العباد، ج 1، م 1416

[74] . سيستانى و وحيد، منهاج‏ الصالحين، الاعتكاف، م 1074

[75] . امام، نورى، مكارم و فاضل، تعليقات على العروة، ج 1، الاعتكاف، م 30؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1412؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، 1203؛ تبريزى، وحيد و سيستانى، منهاج ‏الصالحين، الاعتكاف، السادس و دفتر: خامنه ‏اى

[76] . العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف، م 30

[77] . امام، فاضل و نورى، تعليقات على‏ العروة، ج 2، الاعتكاف، م 35

[78] . بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، الاعتكاف؛ صافى، هداية العباد، ج 1، الاعتكاف

[79] . تبريزى و وحيد، منهاج‏ الصالحين، الاعتكاف، م 1072

[80] . منهاج‏ الصالحين، الاعتكاف، م 1072

[81] . مكارم، تعليقات العروة، ج 2، الاعتكاف، م 35

[82] . امام، فاضل، نورى، تعليقات على العروة، ج 2 الاعتكاف؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، م 1194

[83] . سيستانى، تبريزى، منهاج‏ الصالحين، الاعتكاف، السادس

[84] . صافى، هداية العباد، ج 1، م 1402؛ مكارم، تعليقات على العروة، ج 2، الاعتكاف و وحيد، منهاج ‏الصالحين، الاعتكاف، م 1077

[85] . العروة، الوثقى ج 2، الاعتكاف، الثامن

[86] . امام و فاضل، تعليقات على العروة، ج 1، الاعتكاف، م 30؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1412؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، 1203 و دفتر: خامنه‏ اى

[87] . نورى و مكارم، تعليقات على العروة، ج 1، الاعتكاف، م 30؛ تبريزى، وحيد و سيستانى، منهاج‏ الصالحين، الاعتكاف، السادس

[88] . العروة الوثقى، ج 1، الاعتكاف، م 30 و اللمعة الدمشقيه، ج 2، ص 150

[89] . العروة الوثقى، ج 2، الاعتكاف، م 30

[90] . نورى، استفتاءآت، ج 2، س 276؛ سيستانى، سايت، اعتكاف؛ صافى، جامع ‏الاحكام، ج 1، س 515؛ فاضل، جامع ‏المسائل، ج 2، س 462 و دفتر: امام، خامنه ‏اى، مكارم، تبريزى، وحيد و بهجت

[91] . امام، تحريرالوسيله، ج 1، شروط الاعتكاف، م 9؛ سيستانى، تعليقات على العروة، شرائط الاعتكاف، م 30؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، م 1203؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1412؛ مكارم، استفتاءآت، ج 2، س 494 و فاضل، جامع ‏المسائل، ج 1، س 619

[92] . وحيد، منهاج‏ الصالحين، ج 2، الاعتكاف، السادس و تبريزى، منهاج الصالحين، ج 1، الاعتكاف، السادس

[93] . دفتر: نورى

[94] . امام، فاضل و نورى، تعليقات على العروة، ج 2، الاعتكاف، م 32؛ سيستانى، منهاج ‏الصالحين، الاعتكاف، م 1077

[95] . بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، م 1205

[96] . صافى، هداية العباد، ج 1، م 1414؛ تبريزى، منهاج‏ الصالحين، الاعتكاف، م 1077

[97] . مكارم، استفتاءآت، ج 2، س 508؛ وحيد، منهاج‏ الصالحين، الاعتكاف، م 1077

[98] . دفتر: همه مراجع

[99] . امام، نورى، فاضل و مكارم، تعليقات على العروة، ج 1، الاعتكاف، الثامن؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، 1204؛ تبريزى، وحيد و سيستانى، منهاج ‏الصالحين، م 1073 و دفتر: خامنه‏ اى

[100] . صافى، هداية العباد، ج 1، م 1403

[101] . امام، نورى، فاضل، مكارم، تعليقات على العروة، ج 1، احكام الاعتكاف، م 9؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، 1204؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1413 و دفتر: تبريزى، وحيد، سيستانى و خامنه ‏اى

[102] . امام، فاضل، مكارم، سيستانى و نورى، تعليقات على‏ العروة، احكام الاعتكاف، م 5؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1424 و دفتر: خامنه ‏اى

[103] . تبريزى و وحيد، منهاج‏ الصالحين، احكام الاعتكاف، م 1082

[104] . امام و فاضل، تعليقات على العروة، ج 2، احكام الاعتكاف م 3 و دفتر: خامنه ‏اى

[105] . صافى، هداية العباد، ج 1، م 1423 و بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، م 1210

[106] . تبريزى، منهاج ‏الصالحين، الاعتكاف، م 1080

[107] . نورى و مكارم، تعليقات على العروة، ج 2، احكام الاعتكاف م 3؛ سيستانى و وحيد، منهاج‏ الصالحين، الاعتكاف، م 1080 و دفتر: خامنه ‏اى

[108] . توضيح‏ المسائل مراجع، م 1646؛ وحيد، توضيح ‏المسائل، م 1654 و دفتر: خامنه‏ اى

[109] . امام، نورى، فاضل، مكارم، تعليقات على العروة، ج 1، احكام الاعتكاف، م 9؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، 1211؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1426؛ تبريزى، وحيد و سيستانى، منهاج ‏الصالحين، م 1084 و دفتر: خامنه ‏اى

[110] . امام، نورى، فاضل، مكارم، تعليقات على العروة، ج 1، احكام الاعتكاف، م 9؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، 1211؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1426؛ تبريزى، وحيد و سيستانى، منهاج‏ الصالحين، م 1084 و دفتر: خامنه‏ اى

[111] . امام، نورى، فاضل و مكارم، تعليقات على العروة، ج 1، احكام الاعتكاف، م 5؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، 1210؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1424؛ دفتر: خامنه‏ اى

[112] . تبريزى، سيستانى و وحيد، منهاج ‏الصالحين، م 1082